دانلود با لینک مستقیم و پر سرعت .
فرمت فایل : WORD ( قابل ویرایش ) تعداد صفحات:140
فهرست
چکیده .هـ
مقدمه .۱
کلیات .۴
فصـــل اول: امام سجاد (عَلیهِ السّلام) و عاشورا
بخش اول : بیوگرافی مختصری از زندگی امام سجاد (عَلیهِ السّلام) ۱۵
ولادت علی بن الحسین (عَلیهِ السّلام)۱۵
نام گذاری امام سجاد (عَلیهِ السّلام)…۱۶
کنیه و القاب امام سجاد (عَلیهِ السّلام) ۱۷
دوران کودکی .۱۹
دوران نوجوانی ۲۰
مادر امام سجاد (عَلیهِ السّلام).۲۲
همسر و فرزندان امام (عَلیهِ السّلام)۲۴
قیام زید ۲۵
شهادت امام سجاد (عَلیهِ السّلام)..۲۷
بخش دوم : بررسی نقش امام سجاد (عَلیهِ السّلام) در عاشورا …. ۲۸
حرکت امام حسین (عَلیهِ السّلام) از مدینه ۲۸
بیماری امام سجاد (عَلیهِ السّلام) ۳۰
عدم توان مبارزه ۳۱
نشانه های جهاد در سیره امام سجاد (عَلیهِ السّلام) در عاشورا ۳۲
علل عدم قتل امام (عَلیهِ السّلام) ۳۵
حضور در قتلگاه . ۳۵
فصــل دوم: امام سجاد (عَلیهِ السّلام) و کاروان اسراء
تبیین نقش امام سجاد (عَلیهِ السّلام) در اسارت ۳۸
ورود اسراء به کوفه .. ۳۸
امام سجاد (عَلیهِ السّلام) در مجلس یزید ۴۳
خطبه امام سجاد (عَلیهِ السّلام) در مسجد اموی ۴۵
خواب دیدن همسر یزید و نجات اهل بیت (عَلیهِ السّلام) از شام ۵۱
بازگشت به مدینه ۵۲
خطبه امام سجاد (عَلیهِ السّلام) در مدینه ۵۴
فصـــل سوم: عبادت و امام سجاد (عَلیهِ السّلام)
بخش اول : دعا و مناجات امام (عَلیهِ السّلام) . ۵۹
عبادت امام سجاد (عَلیهِ السّلام).. ۵۹
امام سجاد (عَلیهِ السّلام) در محراب عبادت و معنویت ۶۰
نماز امام سجاد (عَلیهِ السّلام) ابلاغگر پیام شهیدان ۶۳
علی بن الحسین سید الساجدین . ۶۳
امام سجاد (عَلیهِ السّلام) و عبادت ۶۵
عبادت و آتش . ۶۷
سقوط فرزند در چاه ۶۷
امام و عبدالملک سروان . ۶۷
امام در مسجد کوفه . ۶۹
بخش دوم : صحیفه سجادیه ۷۰
تعریفی از صحیفه سجادیه . ۷۰
شرح صحیفه سجادیه . ۷۳
سند و رجال صحیفه سجادیه . ۷۴
ابعاد صحیفه ۸۳
فصــل چهارم: سیاست و امام سجاد (عَلیهِ السّلام)
بخش اول : با چه سیاستی امام سجاد (عَلیهِ السّلام) از عاشورا به نفع اسلام استفاده کرد ۹۰
مقدمه . ۹۰
زنده نگه داشتن یاد و خاطره عاشورا .. ۹۰
جهاد در لباس اسارت ۹۳
افشاگریها ۹۴
بیان علل … ۹۵
بخش دوم : سیاست و برخورد امام سجاد(عَلیهِ السّلام)با حکومت های وقت … ۹۶
برنامه سیاسی کوتاه مدت ۹۶
زندگی امام سجاد (عَلیهِ السّلام) در خلافت یزید ۹۹
واقعه اسفبار حرّه ۹۹
امام سجاد (عَلیهِ السّلام) در واقعه حرّه .۱۰۳
تحلیلهای نادرست ..۱۰۵
یزید و هجوم به مکه ۱۱۰
دوران معاویه بن یزید ۱۰۵
دوران مروان بن حکم …۱۱۷
انحطاط دینی و سیاسی مردم … ۱۱۹
دوران حکومت سیاه عبدالملک .۱۲۰
برخوردهای امام سجاد (عَلیهِ السّلام) با عبدالملک ..۱۲۲
دوران ولید بن عبدالملک ۱۲۴
شیوه امام در افشاگری علیه حاکمان ناصالح ۱۲۵
نتایج …۱۲۸
پیشنهادات ۱۳۴
فهرست منابع و ماخذ ۱۳۶
منابع و مآخذ :
* قرآن مجید : ترجمه ؛ ناصر مکارم شیرازی
*صحیفه کامله سجادیه : ترجمه ؛ سید علیرضا جعفری ، ج ۱ .
۱- انصاریان ، استاد حسین ، اهل بیت علیهم السلام عرشیان فرش نشین ، قم ، ۱۳۸۳
۲- امین حسینی عاملی ، سید محسن ، زندگی امام زین العابدین (ع) ، ترجمه ی حسین وجدانی ، تهران ، چاپخانه سپهر
۳- اربلی ، علی بن عیسی ، کشف الغمه فی معرفه الائمه ، تبریز ، مکتبه بنی هاشم ، ۱۳۸۱
۴- ابن طاووس ، علی بن موسی ، لهوف ، قم ، ۱۳۸۲ .
۵- ابن شهر آشوب ، محمد بن علی ، مناقب آل ابی طالب ، قم ، موسسه انتشارات علامه ،
۶- پیشوایی ، مهدی ، سیره پیشوایان ، موسسه امام صادق (ع) ، ۱۳۷۹
۷- ترابی ، احمد ، امام سجاد (ع) ، جمال نیایشگران ، مشهد ، موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی ، ۱۳۷۳
۸- حسین قمی ، سید علی ، کرامات و مقامات عرفانی امام سجاد (ع) ، قم ، انتشارات نبوغ ، ۱۳۸۰
۹- حسینی جلالی ، محمد رضا ، جهاد امام سجاد (ع) ، ترجمه موسی دانش
۱۰-حر عاملی ، محمد بن حسن ، وسایل الشیعه ، نجف ، ۱۳۵۶ ق
۱۱-خراسانی ، حاج محمد هاشم بن محمد علی ، منتخب التواریخ در زندگی چهارده معصوم ، انتشارات اسلامیه ۱۳۷۶ ،
۱۲-خلیل آبادی حجه الاسلام برات ، لوامع الانوار (جلد دوم ) . ناشر مولف .
۱۳-خواجویان ، دکتر محمد کاظم ، تاریخ تشیع ، مشهد ، انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد ، ۱۳۷۹
۱۴-خلفی ، شیخ عبدالحسین ، زندگانی چهارده معصوم ، قم ، دارالنشر اسلام ، ۱۳۸۲
۱۵-دعائی ، محمد محسن ، اسوه کامل – بررسی مقاطع زندگی و ابعاد نورانی وجود اقدس حضرت زین العابدین و سید الساجدین علی بن الحسین (ع)، موسسه اطلاعات ، ۱۳۸۰
۱۶-رنجبر ، محسن ، نقش امام سجاد (ع) در رهبری شیعه ، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) ، ۱۳۸۰
۱۷-شریف قریشی ، باقر ، تحلیلی از زندگانی امام سجاد (ع) ، ترجمه محمد رضا عطایی ، کنگره ی جهانی حضرت رضا (ع) ، ۱۳۷۲
۱۸-صادقی ، حجه السلام اکبر ، حضرت امام سجاد (ع) پاسدار خون شهیدان ، انتشارات سلسبیل
۱۹-طباطبایی ، استاد علامه ، تفسیرالمیزان ، ترجمه ی سید محمد باقر موسوی همدانی ، مشهد چاپخانه دفتر انتشارات اسلامی
۲۰-عماد زاده ، حسین ، زندگانی چهارده معصوم ، نشر طلوع ، ۱۳۸۰
۲۱-علاقه بندیان ، دکتر عباس ، از مدینه تا نینوا ، گلشن راز ، ۱۳۷۹
۲۲-قمی ، حاج شیخ عباس ، منتهی الامال ، مطبوعاتی حسینی ، ۱۳۸۱
۲۳-قائمی ، علی ، زندگی حضرت زینب (س) – رسالتی از خون و پیام ، تهران ، امیری ، ۱۳۷۲
۲۴-قائمی ، دکتر علی ، در مکتب پیشوای ساجدان امام علی بن الحسین (ع) ، امیری ، ۱۳۷۶
۲۵-کلینی ، ثقه الاسلام ، اصول کافی ، ترجمه ی آقای حاج سید جواد مصطفوی
۲۶-موسوی کاشانی ، سید محمد محسن ، بر امام سجاد (ع) و امام باقر (ع) چه گذشت ؟ تهران ، دارالمکتب الاسلامیه ، ۱۳۷۳
۲۷-موسوی مقدم ، سید عبدالرزاق ، رهبر آزادگان ، ترجمه ی مرتضی فهیم کرمانی ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی ، ۱۳۷۴
۲۸-محرمی ، غلامحسن ، تاریخ تشیع از پیدایش تا عصر غیبت کبری ، انتشارات نصایح ، ۱۳۸۲
۲۹-مجلسی ، محمد باقربن محمد تقی ، بحارالانوار ، تهران ، انتشارات المعارف الاسلامیه
۳۰-مطهری ، دکتر مرتضی ، خدمات متقابل اسلام و ایران ، قم ، صدرا ، ۱۳۵۷
۳۱-معروف الحسینی ، هاشم ، زندگی دوازده امام (ع) ، ترجمه ی محمد رخشنده ، تهران ، چاپخانه سپهر ، ۱۳۷۰
۳۲-یعقوبی ، احمد بن اسحاق ، تاریخ یعقوبی ، ترجمه محمد ابراهیم آیتی ، تهران ، بنگاه نشر و ترجمه ی کتاب ، ۱۳۵۶
چکیــده
تحقیق با موضوع سیره عبادی ، سیاسی امام سجاد (عَلیهِ السّلام) می باشد که به زندگی امام سجاد (عَلیهِ السّلام) نگاهی گذرا داشته ایم ، در این تحقیق دو بعد از زندگی امام سجاد (عَلیهِ السّلام) عبادی و سیاسی مورد بررسی قرار گرفته است .
درباره زندگانی امام سجاد (عَلیهِ السّلام) بسیار کم بحث شده است و اگر بگوییم تا کنون کمتر پژوهشی ( البته به روش علمی و جدید ) انجام گرفته است سخن به گزاف نگفته ایم ، سبب این امر کمبود مدارک و اسناد معتبر می باشد مطالعه و تحقیق درباره این بزرگوار بسیار ضروری به نظر می رسد و از اهمیت ویژه برخوردار است ، زیرا کمی تحقیقات پیرامون این پیشوای عالی مقام سبب گنجانیده شدن تصورات و پندارهایی دور از واقعیت در ذهن دوستان و حتی دشمنان آن حضرت گردیده است و این بر عهده ما است که از میان منابع تاریخی و روایات صادره از آن حضرت با سیمای راستین آن امام (عَلیهِ السّلام) آشنا شویم .
به منظور آگاهی بر فعالیت های علی بن الحسین (عَلیهِ السّلام) در طول مدت امامت آن حضرت – از واقعه عاشورا تا شهادت امام – باید نکات زیادی را در نظر گرفت ، زیرا بیشتر دانستنی ها و معلومات راجع به امام از ظهر عاشورا آغاز و با بازگشت از شام به مدینه پایان می پذیرد.
در تحقیق انجام شده از کتاب های تاریخی و روایی و تفسیری استفاده شده و جمع آوری مطالب از طریق فیش برداری بوده است .
در این تحقیق با زندگی امام سجاد (عَلیهِ السّلام) آشنا شده ایم . نقش امام سجاد (عَلیهِ السّلام) در کربلا و علل عدم قتل ایشان را دانستیم و نقش برجسته و حساس آن حضرت در اسارات نیز آشکار شود ، اگر امام سجاد (عَلیهِ السّلام) نبود ، عاشورا الان زنده نبود و یک واقعه تاریخی ابتر می ماند ، رسالت خون به عهده پدرش بود و اکنون نوبت اوست که باید پیام و خون شهیدان را به گوش همه تاریخ برساند علی بن الحسین (عَلیهِ السّلام) اکنون یک تنه وارث کارنامه پرعظمت اسلام است . او تنها ، ولی با مسئولیت بس عظیم و مهم . رسالتی با این عظمت ، یکی رهبری اسلام و مسلمین با درنظر گرفتن جو و شرایط آن زمان ، و دیگری پیام خون شهیدان .
در ادامه عبارت های امام سجاد (عَلیهِ السّلام) ذکر شود ، مطالبی نیز در مورد صحیفه سجادیه امام (عَلیهِ السّلام) آوردیم ، کتابی که راهنمای بشر در دوران های مختلف بوده است .
بعد از آن بعد سیاسی ، سیاسی که بعضی ها فکر می کردند امام سجاد (عَلیهِ السّلام) به طور کلی از آنان دور بود اما نمی توانستند که عبادت و زندگی امام سجاد (عَلیهِ السّلام) عین سیاست آن حضرت است
مقدمــه
امام سجاد (عَلیهِ السّلام) ، چهارمین پیشوای شیعه و ششمین آفتاب آسمان عصمت و طهارت است که در بحرانی ترین شرایط تاریخ اسلام عهده دار امر امامت امر گردید و قافله اسلام را از تاریکی های دوران حکومت بنی امیه به سلامت عبور داد و شیعه را از نابودی مصون داشت .
امام سجاد (عَلیهِ السّلام) در روزگاری می زیست که همه صدا ها خاموش شده بود و امویان دارهایی را که برافراشته بودند همچنان نگه داشته و خون های مطهری را که ریخته بودند نمی شستند تا درس عبرتی باشد برای همه آنان که هنوز نفسی در سینه دارند و زمزمه ی زیر لب ، تا مبادا لب به سخن بگشایند و دودمان اموی را بر باد دهند .
آری ، امام سجاد (عَلیهِ السّلام) در چنین روزگاری قافله سالار راهیان نور شد . قافله ای که ضربات سهمگینی بر پیکرش وارد شده و امویان این قافله را نابود شده می پنداشتند .
وقتی نگذاشتند که امام سجاد (عَلیهِ السّلام) ، بعد از واقعه عاشورا ، ندای حقیقت را بر فراز منبر جدش رسول الله (ص) فریاد کند آن امام همام در دل شب با دعا و نیایش ، عالی ترین روز دینداری و حق طلبی را به یارانش ابلاغ کرد . و باران نیازهای شبانه اش ، صحیفه ای از معارف و رهنمود ها و درس ها تدارک دید و با سجده های طولانی اش قیامها را شکل بخشید .
زمانی که دشمن اجازه نداد او درمیان یارانش و در جمع پیروانش حضور علنی داشته باشد ، آن حضرت با خلوت خویش جمع امویان را ضعیف ساخت و آرامش آن ها را بر هم زد ! به راستی که امام سجاد (عَلیهِ السّلام) محراب نیایش را میدان مبارزه با سیاست ها و تبلیغات امویان تبدیل کرد و از دعا که نرم ترین شیوه گفتاری است حربه ای برنده علیه دشمنان دین و منکران ولایت پدید آورد . او در مجلس یزید که خونخوارترین و بی رحم ترین بیدادگاه تاریخ بود با چنان شهامت و شجاعتی از حریم شهیدان کربلا دفاع کرد که نجوای سخنانش برای همیشه در گوش زمان و تاریخ باقی ماند.
امام سجاد (عَلیهِ السّلام) ، در آن مجلس و نیز در بقیه عمر خویش با منش و رفتار خود برای همه ی دشمنان به اثبات رسانید که در حلم ، علم ، فصاحت ، شجاعت مانند اجداد طاهرینش سرآمد خلق است . از آن پس هرگاه صدای نیایش امام سجاد(عَلیهِ السّلام) بلند می شد همه درد ها و رنجهایی که از سوی غاصبان ولایت و خلافت بر خاندان عصمت رفته بود پدیدار می گشت .
از نوای گرم و مهربان دعاهایش چیزهایی زیادی می توان دریافت ، ندای توصیه ی رسول خدا (ص) ، صلابت امیرالمونین علی (عَلیهِ السّلام) و رنجهای حسن بن علی (عَلیهِ السّلام) و مظلومیت های حسین (عَلیهِ السّلام) سالار شهیدان کربلا .
و اکنون به شناخت ابعاد وجودی آن زینیت بخش تقوا پیشگان می نشینیم . بدان که امید که مائده امداد های الهی ، در این مسیر یاری و توانمان بخشد .
فصل اول
بیوگرافی مختصری از زندگی امام سجاد (عَلیهِ السّلام):
این فصل شامل ولادت ، کنیه و القاب ، مادر و همسر و فرزندان و دوران کودکی ، نوجوانی و جوانی امام (عَلیهِ السّلام) می شود . در کل زندگینامه امام سجاد (عَلیهِ السّلام) را به صورت خلاصه ذکر کرده ایم .
فصل دوم
تبین نقش امام سجاد (عَلیهِ السّلام) در عاشورا که به برکت امام حسین (عَلیهِ السّلام) به سوی کربلا ، بعد از آن به بیماری امام (عَلیهِ السّلام) که نقش زیادی در زنده ماندن امام سجاد (عَلیهِ السّلام) در واقعه عاشورا داشت که آن یک تقدیر الهی برای استمرار امامت در جامعه اسلامی بود اشاره کرد . و رنج و مصیبت هایی که امروزه در روز عاشورا بر امام سجاد (عَلیهِ السّلام) وارد شده حضور آن حضرت در قتلگاه پرداختیم .
فصل سوم
بررسی نقش امام سجاد (عَلیهِ السّلام) در اسارت :
در اینجا همراه می شویم با کاروان اسراء و با کاروانسالار آن ، امام سجاد (عَلیهِ السّلام) و با آن بزرگوار منزل به منزل می رویم و حوادث آن دوره را ورق می زنیم . در کوفه شهر مردمان حیله و ریا و در شام در مجلس یزید ، خونخوارترین و ستمکارترین عنصر تاریخ در مدینه شهر رسول خدا ، شهر نور.
فصل چهارم :
دعا و مناجات امام (عَلیهِ السّلام) بررسی عبادت های امام سجاد (عَلیهِ السّلام) ، بیان خضوع و فروتنی امام سجاد (عَلیهِ السّلام) و حضور قلب آن حضرت در نماز و بیان نمونه هایی از عبادت های آن حضرت
فصل پنجم
توضیحی پیرامون صحیفه سجادیه :
همان کتابی که انجیل اهل بیت و زبور آل محمد لقب گرفت . در این فصل ابتدا تعریفی از
صحیفه سجادیه آورده ایم و به شرح های نگاشته شده بر صیحفه و سند و رجال آن پرداختیم و در ادامه امتیازات صحیفه سجادیه را متذکر شده ایم و در نهایت ابعاد صحیفه را ذکر کرده ایم
فصل ششم :
با چه سیاستی امام سجاد (عَلیهِ السّلام) از عاشورا به نفع اسلام استفاده کرد :
در این فصل به پیام رسانیها و سیاست امام سجاد (عَلیهِ السّلام) در زنده نگه داشتن یاد عاشورا را
اشاره کردیم . امام به دلیل اینکه واقعه عاشورا از اذهان پاک نشود ، به افشاگری و بیان علل قیام امام حسین (عَلیهِ السّلام) می پرداخت .
فصل هفتم
سیاست امام سجاد (عَلیهِ السّلام) با حکومت های وقت :
امام سجاد (عَلیهِ السّلام) با یزیدبن معاویه بن یزید ، مروان بن حکم ، عبدالملک بن مروان ، ولید بن عبدالملک هم عصر بود . با هریک از این حاکمان و ویژگی های حکومتی آن ها را به صورت جداگانه توضیح دادیم و در مورد واقعه اسفبار حره ، هجوم یزید به مکه و فتنه ابن زبیر و برخورد امام سجاد (عَلیهِ السّلام) با هریک از این ها مطالبی را در این فصل گنجاندیم .
کلیات
اهمیت و ضرورت
انسان در طول زندگی خود نیاز های متفاوتی دارد که بعضی از این نیازها بستگی به موقعیت و زمان و حالت بخصوصی دارد . یکی از این نیازها نیاز به علم است . همه انسان ها تشنه آموختن و کسب دانش هستند . انسانی که تشنه آموختن دانش است بهتر است در مسیری حرکت کند که مفید و صحیح باشد . با توجه به اینکه ما در عصری زندگی می کنیم که ادیان و مذاهب مختلفی بوجود آمده اند که هریک خود را بر حق می دانند ، یکی از مسیر های صحیح علم آموزی ، آموختن درباره دین است . و از محور های اساسی در هر دین شناخت رهبر و بزرگان آن دین است که اهمیت بسیار دارد ، زیرا رهبر نمونه کامل برای شناختن یک دین است و با توجه به اینکه ما در کشوری زندگی می کنیم که مذاهب مختلف از جمله مذهب اهل سنت وجود دارد ، درست است که تشیع و تسنن با هم مشترکاتی دارند ، امّا در بعضی موارد از جمله رهبر با یکدیگر اختلاف دارند . که همین اختلاف در رهبر باعث تقابل و ایجاد کشمکش های بین تسنن و شیعه شده است . ما که در حوزه علمیه درس می خوانیم و درس ما علوم دینی است ، وظیفه ما اولاً شناختن دین است و ثانیاً شناساندن دین به دیگران است ، یکی از شاخه های اصلی شناختن بزرگان دین و در رأس آن ائمه می باشد که بتوان در موقع نیاز از آنها در مقابل بد خواهان دفاع کرد .
تحلیل زندگی امامان معصوم علیهم سلام بدون آگاهی از موقعیت اجتماعی آنان و ویژگی های زمان ناممکن می باشد . بر همین اساس است که بعضی بدون آگاهی و یا احیاناً غرض ورزی نظریات نادرستی را میدهند ، از جمله اینکه امام سجاد (عَلیهِ السّلام) را فردی منزوی که در گوشه ای به عبادت فردی اشتغال داشته و به دور از مسایل اجتماعی و سیاسی معرفی می نمایند ؛ که این بزرگترین جفا بر امام همام می باشد و یا در تعبیرات خود از امام سجاد (عَلیهِ السّلام) به عنوان امام بیمار یاد می کنند . با عنایت خداوند سعی کردیم در این پایان نامه به ابعادی هرچند ناچیز از زندگی امام سجاد (عَلیهِ السّلام) اشاره کنیم .
سوالات اصلی
۱- بیوگرافی مختصر از امام سجاد (عَلیهِ السّلام) را ذکر کنید ؟
۲- امام سجاد (عَلیهِ السّلام) در دوران اسارت چه نقشی داشتند ؟
۳- چرا مبارزات امام (عَلیهِ السّلام) در قالب دعا و مناجات بود ؟
۴- دوران امامت امام سجاد (عَلیهِ السّلام) چگونه بود ؟
سوالات فرعی
۱- تاریخ تولد و نام پدر و مادر و کینه و القاب امام سجاد (عَلیهِ السّلام) را بیان کنید ؟
۲- چرا امام سجاد (عَلیهِ السّلام) را زین العابدین می نامند ؟
۳- نقش امام سجاد (عَلیهِ السّلام) از مدینه تا کربلا چیست ؟
۴- سخنرانی امام سجاد (عَلیهِ السّلام) در کوفه و شام چه تفاوت هایی با یکدیگر داشت؟
۵- آیا سکوت و پناه بردن امام سجاد (عَلیهِ السّلام) به دعا یک انزوا بود یا یک سیاست؟
۶- با اینکه یزید و یزیدیان امام حسین (عَلیهِ السّلام) و یارانش را خارجی و مرتد و حادثه عاشورا را پیروزی برای مسلمانان به حساب می آوردند امام سجاد (عَلیهِ السّلام) با چه سیاستی از عاشورا به نفع اسلام استفاده کرد ؟
۷- صحیفه امام سجاد (عَلیهِ السّلام) را معرفی کنید ؟
فرضیه سازی
۱- بیماری امام سجاد (عَلیهِ السّلام) در واقعه عاشورا یک تقدیر الهی برای استمرار امامت بود .
۲- امام سجاد (عَلیهِ السّلام) با نیایش های خود رموز سیاست و دینداری را به مردم ابلاغ کرد .
۳- حاکمان عباسی شرایط اختناق آمیزی را برای امام سجاد (عَلیهِ السّلام) و پیروانش به وجود آورده بودند.
اهداف و فوائد تحقیق
هدف از این تحقیق تنها بیان زندگانی امام سجاد (عَلیهِ السّلام) نمی باشد . با توجه به اینکه امام سجاد (عَلیهِ السّلام) یکی از ائمه دوازده گانه ما شیعیان است و شناخت کامل آن بزرگوار اهمیت ویژه ای دارد و زمینه ایجاد شناخت در تمام ابعاد نورانی وجود اقدس ایشان از عهده این بنده حقیر بر نمی آید ، لذا اهداف این تحقیق علاوه بر بیان زندگانی امام سجاد (عَلیهِ السّلام) بررسی دو بعد عبادی و سیاسی امام سجاد (عَلیهِ السّلام) می باشد و برطرف کردن یک سوی ابهامات که در اذهان بعضی از افراد وجود دارد ، از جمله اینکه امام سجاد (عَلیهِ السّلام) در بعد سیاست فعالیتی نداشتند و تنها بعد عبادی را مورد توجه قرار داده بودند اما غافل از اینکه همین بعد عبادی امام سجاد (عَلیهِ السّلام) جدای از سیاست امام (عَلیهِ السّلام) نبود و یک سیاست کاملاً هوشیارانه بود که منحصر به فرد و تأثیر گذار بود .
وقتی که تاریخ گذشتگان خصوصاً ائمه علیهم السلام بیان می شود ذهن ها بدنبال الگو سازی و الگو برداری بر می آیند . اهداف این تحقیق ساختن الگوی مناسب و تأثیر گذار در بعد عبادی و سیاسی می باشد . ان شاء الله که بتواند مشکلی از مشکلات جامعه را که از سوی دشمنان بر جامعه و بخصوص نسل جوان در زمینه دینی تحمیل می شود را حل کند . و دیگران نیز گام های مهمتر و مؤثرتری را در این زمینه بردارند .
پیشینه موضوع
در مورد سابقه موضوع تحقیق منابع و آثار تألیف شده به چند دسته تقسیم می شود :
الف) کتابهای تاریخ عمومی
ب) تواریخ ائمه علیهم السلام
ج) تراجم ( شرح حال نگاری ) و رجال
د) آثار مؤلفان معاصر
ابتدا چند منبع دسته اول را صرف آشنایی ذکر می کنیم و بعد از آن آثار مؤلفان معاصر را همراه با نقد می آوریم . کتاب ناسخ التوارخ حضرت حضرت سجاد (عَلیهِ السّلام) به قلم مورخ شهید دانشمند محترم عباسقلیخان شهید و به تصحیح و حواشی دانشمند محترم محمد باقر بهبودی می باشد . کتاب اختیار معرفه الرجال (رجال کشی) اثر مورد بحث تخلیص کتابی است با عنوان « معرفه الرجال الناقلین عن الائمه المعصومین » به تألیف ابو عمر و محمد بن عمر بن عبد العزیز کسی که شیخ طوسی رحمه الله آن را تخلیص کرده و تحت عنوان « اختیار معرفه الرجال » به دست ما رسیده است . کتاب تاریخ یعقوبی ، این کتاب اثر احمد بن ابی یعقوب اسحاق بن جعفر بن وهب بن واضح ( م ۲۹۲ ه . ق ) می باشد . کتاب منتهی الآمال تألیف ثقه المحدثین مرحوم حاج سید عباس قمی می باشد .
آثار مؤلفان معاصر
۱- رهبر آزادگان : کتاب رهبر آزادگان به نویسندگی سید عبد الرزاق موسوی مقدم و ترجمه مرتضی فهیم کرمانی در سال ۱۳۷۴ بوسیله چاپخانه دفتر نشر فرهنگ اسلامی به چاپ رسیده است . این کتاب به ابعاد مختلف زندگی امام سجاد (عَلیهِ السّلام) اشاره کرده است . ابتدا در مورد مادر امام (عَلیهِ السّلام) ، ولادت امام و القاب و اسامی امام سجاد (عَلیهِ السّلام) و نصب بر امامت امام (عَلیهِ السّلام) اشاره شده است . بعد از آن معجزات امام (عَلیهِ السّلام) را ذکر کرده است که به نظر این بنده اگر معجزات امام (عَلیهِ السّلام) را در آخر مطالب می آورد بهتر بود . بعد از آن در مورد صحیفه سجادیه و رساله حقوق امام (عَلیهِ السّلام) مطالبی را آورده که این نقطه قوتی می باشد که برای خواننده مفید است . بعد از آن ، کلمات قصار ، امام و تغییر قرآن و بیان مسائلی از فقه و هم چنین احتجاجهای امام و امام در خانه خدا اشاره شده است . در ادامه به بعضی از خصوصیات امام از جمله صبر و بردباری و فروتنی امام و به بخشش امام (عَلیهِ السّلام) اشاره شده است که هرکدام از این بحث ها در حد مناسب می باشد . در ادامه به بحث امام سجاد (عَلیهِ السّلام) و امویان و امام سجاد (عَلیهِ السّلام) و هشام اشاره شده است ، به توصیه ها و سفارش های امام (عَلیهِ السّلام) به فرزندان خود و فرزندان امام (عَلیهِ السّلام) اشاره شده است که اگر جای این دو بحث عوض می شد بهتر بود . یعنی ابتدا نویسنده فرزندان امام سجاد (عَلیهِ السّلام) را می آورد و بعد توصیه ها و سفارش های امام به فرزندان خود ، اما به دلیل اینکه در این کتاب نویسنده به بیشتر ابعاد زندگی امام سجاد (عَلیهِ السّلام) نگاهی گذرا کرده است ، آوردن شاگردان و اصحاب امام (عَلیهِ السّلام) نیز خالی از لطف نبود .
۲- نقش امام سجاد (عَلیهِ السّلام) در رهبری شیعه: این کتاب از جمله کتاب هایی است که در مورد امام سجاد (عَلیهِ السّلام) است . مؤلف این کتاب محسن رنجبر می باشد . کتاب حاضر در سال ۱۳۸۰ به چاپ رسیده است و ناشر این کتاب انتشارات مدرسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله علیه است .
این کتاب دارای دوازده فصل است . نویسنده این کتاب سعی کرده تمام جوانب زندگی امام سجاد (عَلیهِ السّلام) را در این کتاب ذکر کند اما اگر در فصل چهارم اوضاع سیاسی و اجتماعی عصر امام (عَلیهِ السّلام) به موضوع برخورد امام با هریک از حاکمان وقت اشاره ای نیز می کرد به نظر مناسب تر بود . در فصل پنجم نویسنده ابعاد صحیفه سجادیه را بصورت مفصل آورده است که از آن می توان استفاده کرد . اما در این کتاب به شب عاشورا و بیماری حضرت در آن شب که نقش زیادی در حوادث بعدی داشت اشاره ای شده است .
۳- زندگانی امام علی بن الحسین (عَلیهِ السّلام): کتاب سوم زندگانی علی بن الحسین (عَلیهِ السّلام) به نویسندگی سید جعفر شهیدی می باشد . این کتاب در سال ۱۳۷۷ بوسیله دفتر نشر فرهنگ اسلامی به چاپ رسیده است .
این کتاب مطالبی را پیرامون زندگی امام سجاد (عَلیهِ السّلام) آورده است . ابتدا لقب های امام (عَلیهِ السّلام) را آورده است که اگر قبل از آن در مورد ولادت آن حضرت سخن آورده می شد بهتر بود . در ادامه نویسنده در مورد مادر امام سجاد (عَلیهِ السّلام) مطالبی را ذکر کرده است که اگر بعد از آن در مورد کنیه امام ، نام گذاری امام ، دوران کودکی امام (عَلیهِ السّلام) مطالبی را نیز می آورد مناسبتر بود.
در صفحه چهل و نه درباره امام علی بن الحسین (عَلیهِ السّلام) همراه کاروان و حادثه های روز دهم محرم مطالبی را آورده که مناسب تر بود در ادامه آن در مورد بیماری امام و اینکه آن شب بر امام (عَلیهِ السّلام) چگونه گذشت نیز اشاره ای می شد . نویسنده در ادامه در مورد حوادث بعد از عاشورا بصورت مفصل توضیح داده است اما در مورد چگونگی زنده نگه داشتن حادثه عاشورا بعد از آن مطالبی نیاورده است که سعی شده در تحقیق جمع آوری شده به آن اشاره شود . در صفحه هشتاد و هفت به موضوع واقعه حرّ بصورت مفصل اشاره شده است . اما هیچ اشاره ای به قیام مختار و توابین و موضع امام (عَلیهِ السّلام) در برابر آنان نشده است. در این کتاب به شاگردان و تربیت یافتگان مکتب امام سجاد (عَلیهِ السّلام) اشاره ای نیز نشده است . با توجه به اینکه موضوع این کتاب زندگانی علی بن الحسین (عَلیهِ السّلام) است باید تمام ابعاد زندگی امام (عَلیهِ السّلام) در حد نیاز مورد بررسی قرار می گرفت .
۴- امام سجاد (عَلیهِ السّلام) جمال نیایشگران : این کتاب یکی دیگر از جمله کتاب هایی است که در مورد زندگی امام سجاد (عَلیهِ السّلام) می باشد . گروه تحقیق اسلام کار تحقیق و جمع آوری این کتاب را انجام داده اند . این کتاب در سال ۱۳۷۳ بوسیله مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی به چاپ رسیده است . کتاب حاضر شامل پنج فصل می باشد ؛ فصل اول با عنوان اجمالی از ولایت تا شهادت می باشد . در این فصل عناوینی مانند ولادت امام ، مکان ولادت ، کنیه ، القاب و … مورد بررسی قرار گرفته است . اما با توجه به عنوان فصل اجمالی از ولادت تا شهادت باید اموری که مربوط به خود امام سجاد (عَلیهِ السّلام) است مورد بررسی قرار می گرفت . نویسنده در این فصل در مورد فرقه کیانیه و چگونگی پیدایش آن و قیام مختار و توابین توضیح داده است اما اگر این مطالب را در فصل سوم که زندگی سیاسی امام سجاد (عَلیهِ السّلام) است می آورد به نظر این بنده حقیر بجا و مناسبتر بود ، چون این فرقه ها و انگیزه پیدایش آنها سیاسی بود و ریشه اصلی پیدایش آنها در سیاست است .
فصل دوم شخصیت معنوی و اجتماعی امام سجاد (عَلیهِ السّلام) می باشد که بعد معنوی امام سجاد (عَلیهِ السّلام) مقدار نیاز مورد تحلیل و بررسی قرار نگرفته است و به امام سجاد (عَلیهِ السّلام) در محراب عبادت و معنویت اکتفا شده است .
فصل سوم زندگی سیاسی امام سجاد (عَلیهِ السّلام) می باشد و همانطور که قبلاً گفتیم اگر قیام مختار و توابین و کیانیه در این فصل گنجانده می شد بهتر بود . در ادامه شخصیت علمی امام (عَلیهِ السّلام) طی یک فصل مورد بررسی قرار گرفته است که کامل و در حد نیاز این کتاب است . فصل پایانی با جلوه هایی از درسهای امام سجاد (عَلیهِ السّلام) است که نویسنده در آن رساله حقوق و صحیفه سجادیه امام (عَلیهِ السّلام) را مورد بررسی و کالبد شکافی قرار داده است .
۵- کتاب أسوه کامل : کتاب أسوه کامل – بررسی مقاطع زندگی و ابعاد نورانی وجود اقدس حضرت زین العابدین و سید الساجدین علی بن الحسین (عَلیهِ السّلام) – به نویسندگی سید محمد محسن دعائی یکی دیگر از کتاب هایی است که به بررسی زندگی امام سجاد (عَلیهِ السّلام) پرداخته است . کتاب حاضر در سال ۱۳۸۰ بوسیله مؤسسه اطلاعات به چاپ رسیده است . این کتاب شامل ده فصل است ، نویسنده در فصل اول مروری گذرا به زندگی نامه حضرت سجاد (عَلیهِ السّلام) و اثبات امامت آن حضرت داشته است ، فصل دوم همراه با پدر تا شهادت می باشد و فصل سوم و چهارم ، رهبری نهضت حسینی پس از شهادت پدر و مقطع حضور امام سجاد (عَلیهِ السّلام) در مدینه تا وفات . تا اینجا نویسنده از اول زندگی یعنی تولد تا شهادت امام سجاد (عَلیهِ السّلام) را بصورت گذرا بیان کرده است . در ادامه نویسنده زندگی امام سجاد (عَلیهِ السّلام) را از ابعاد مختلف بررسی کرده است ، بعد فردی ، فرهنگی ، اجتماعی ، سیاسی و اقتصادی وجود اطهر امام سجاد (عَلیهِ السّلام) را جداگانه و طی پنج فصل مورد بررسی قرار داده است که بررسی این موارد مفید و قابل استفاده می باشد . اما با توجه به اسم کتاب أسوه کامل ، مشخص می شود که نویسنده بحث خود را محدود به موضوع خاص نکرده است . اگر در اینجا در ادامه این موارد بعد معنوی و علمی امام سجاد (عَلیهِ السّلام) را نیز بیان می کرد مناسبتر بود .
تعریف و تبیین
سجاد از نظر لغوی بسیار سجده کننده می باشد[۱] و از نظر اصلاحی لقب زین العابدین علی بن الحسین (عَلیهِ السّلام) امام چهارم شیعیان است[۲]. سیاست از نظر لغوی حفاظت و نگهداری ملک و حکومت و ریاست می باشد[۳] و از نظر اصطلاحی ، اصلاح امور خلق و اداره کردن کارهای مملکت و همچنین مراقبت امور داخلی و خارجی کشور می باشد[۴].
در مقام تبیین موضوع می توان گفت زندگی امام سجاد (عَلیهِ السّلام) بخصوص در بعدعبادی و سیاسی قابل تأمل می باشد از آنجا که بعضی از افراد فکر می کنند که امام سجاد (عَلیهِ السّلام) در بعد سیاست فعالیت نداشتند ، می توان زمینه مناسبی برای آشنایی با این موضوع بود ؛ بخصوص برای جوانان که بتوانند امام سجاد (عَلیهِ السّلام) را الگوی مناسبی برای زندگی فردی و اجتماعی خود قرار دهند .
این تحقیق شامل چندین بخش است که سعی شده در هر کدام از این بخش ها به این موضوع در رابطه با امام سجاد (عَلیهِ السّلام) پرداخته شود . ابتدا در مورد زندگی نامه امام (عَلیهِ السّلام) مطالبی را آوردیم که شامل ولادت ، مادر امام (عَلیهِ السّلام) ، کنیا و القاب دوران کودکی ، کودکی ، نوجوانی و جوانی و شهادت امام (عَلیهِ السّلام) می شود . بعد از آن تبیین نقش امام سجاد (عَلیهِ السّلام) در عاشورا است که به شب عاشورا ، بیماری امام ، علت بیماری و نشانه های جهاد در امام (عَلیهِ السّلام) پرداخته شده است . در ادامه در رابطه با امام سجاد (عَلیهِ السّلام) بعد از عاشورا ، با عنوان بررسی نقش امام سجاد (عَلیهِ السّلام) در اسارت می باشد که به بیان رویدادهای حرکت از کربلا تا رسیدن به مدینه می پردازد . از آنجا که در زمان امام چهارم شرایط اختناق آمیزی حکم فرما بود ، امام بسیاری از اهداف و مقاصد خود را در قالب دعا و مناجات بیان می کرد ، مجموع دعا های امام سجاد (عَلیهِ السّلام) به نام صحیفه سجادیه معروف است که پس از قرآن و نهج البلاغه بزرگترین و مهمترین گنجینه گرانبهای حقایق و معارف الهی به شمار می رود ، یکی دیگر از ابعاد مبارزه پیشوای چهارم با مظالم و مفاسد عصر خویش و حکومت های وقت و نشر احکام اسلام و تعیین مباحث تربیتی و اخلاقی بود . امام در این زمینه گامهای بلند و بزرگی برداشته بطوری که دانشمندان را به تحسین و اعجاب وا داشته است .
آنچه در این تحقیق بررسی می شود تک تک فعالیت ها و رفتار های امام سجاد (عَلیهِ السّلام) در مواقع مختلف می باشد که در سیر تاریخ رهبری خود داشتند که در این تحقیق بیان شده است .
از نظر نبودن موضوع می توان گفت این موضوع از جهتی نو و از جهتی دیگر قدیمی می باشد . از آنجا که در مورد ائمه علیهم السلام از قرنها پیش بزرگان کتابها به رشته تحریر در آورده اند ، می توان گفت که این موضوع نو نمی باشد ، اما از آنجا که هر دوره از زندگی ائمه علیهم السلام را مورد بررسی و کالبد شکافی قرار دهیم مطالبی جدید و تازه بدست می آوریم پس می توان گفت این موضوع هم می تواند نو باشد و این بستگی به زاویه دید فرد به این موضوع دارد . این تحقیق از جمله آن موضوعاتی است که هم برای فرد برای بکار بردن در زندگی فردی و هم برای جامعه ، برای اصلاح و هدایت بسوی راه مستقیم اهمیت ویژه ای دارد و برای جامعه اصلاحی ضروری می باشد .
مشکلات تحقیق :
یکی از مشکلات عمده که ممکن است هر محققی با آن روبرو شود کمبود منابع در رابطه با موضوع تحقیق است . موضوع مورد تحقیق این بنده اگر چه تاریخی است و کتب تاریخی نیز فراوان است ، اما این مطالب قالباً تکراری می باشند چون ، موضوع تاریخی معمولاً جزء آن دسته از موضوعاتی است که فقط اجازه نقل داریم و کسی حق دست درازی در آن را ندارد . اگر منابع موضوع مورد نظر را مورد بررسی قرار دهیم می بینیم بیان یک موضوع با زاویه دید متفاوت است که باید آنها را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم تا مطلب مورد نظر برای موضوع را بدست آوریم .
یکی دیگر از مشکلات ، دوری راه و عدم دسترسی به منابع است زیرا در شهرستان محل تحصیل با کمبود کتابخانه و منابع مورد نیاز مواجه هستیم که برای حل این مشکل به شهرستان مشهد و کتابخانه آستان قدس مراجعه می کنیم که از محل سکونت دور می باشد .
بخش اول : بیوگرافی مختصری از زندگی امام سجاد (عَلیهِ السّلام)
ولادت علی بن الحسین (علیهِ السّلام)
مشهورترین نقل ، در تاریخ ولادت امام سجاد (عَلیهِ السّلام) زین العابدین این است که آن حضرت در روز پنج شنبه ، پنجم شعبان المعظم سال ۳۸ هـ – ق دیده به جهان گشوده است .
در سال تولد آن گرامی جز سال ۳۸ که معروفترین و صحیح ترین نظر شناخته می شود ، برخی از مورخان و محدثان به سال ۳۷ نیز اشاره کرده اند . در روز و ماه ولادت آن امام دو قول عمده وجود دارد.
بیشتر مورخان چنان که یاد آور شدیم ، پنج شنبه ، پنجم شعبان را ترجیح داده اند و برخی دیگر جمعه یا یک شنبه نیمه ماه جمادی الاولی را برگزیده اند اما در مورد زادگاه امام سجاد (عَلیهِ السّلام) همه منابع حدیثی و ورایتی ، به اتفاق زادگاه امام سجاد (عَلیهِ السّلام) را مدینه دانسته اند ، برخی از نویسندگان مانند ابن جریر طبری در کتاب دلائل الامامه ، حتی به خانه ای که امام سجاد (عَلیهِ السّلام) در آن متولد شده اشاره کرده اند و گفته اند که آن حضرت در خانه فاطمه زهرا (س) قدم به جهان نهاده است.[۱۹]
آنچه برای محققین منشأ تردید شده ، این است که اگر سال های ۳۸ یا ۳۷ را سالهای ولادت آن گرامی بدانیم این سالها متقارن بوده است با جنگ جمل و حضور علی (عَلیهِ السّلام) و خاندان وی در عراق ، بنابراین امام حسین (عَلیهِ السّلام) و همسر وی نمی توانستند اند چنین سالهایی را در مدینه باشند.
برخی از نویسندگان معاصر بر اساس همین شبهه اعتقاد یافته اند که سال ولادت امام سجاد (عَلیهِ السّلام) در سال ۳۶ هـ – ق بوده ست زیرا چنین سالی خاندان علی (عَلیهِ السّلام) در مدینه حضور داشته اند . ولی این نظریه ، مخالف رأی مشهور می باشد. و با کمی تأمل این اشکال به آسانی قابل پاسخگویی است، چه اینکه سال های یاد شده ، سالهای بحرانی و پرکشمکش بوده و حضور علی (عَلیهِ السّلام) و فرزندان وی برای مقابله با اصحاب جمل صورت گرفته است و بعید نیست که در چنین شرایطی ، امام سجاد (عَلیهِ السّلام) و همسرش را در مدینه گذاشته باشند تا در میان خویشاوندان و با آرامش کامل فرزند خود را به دنیا آورد .
نام گذاری امام سجاد (عَلیهِ السّلام)
آنچه مسلم است تمام مورخان و راویان اتفاق نظر دارند برای اینکه پیامبر (ص) نواده اش علی بن حسین را نامگذاری کرد و به او لقب زین العابدین داد و این جریان ده سال پیش از به دنیا آمدن آن حضرت اتفاق افتاد که خود از نشانه های بارز نبوت است ، اخبار زیادی در این باره رسیده که از آن جمله اخبار ذیل است :
۱- صحابی بزرگ جابربن عبدالله انصاری نقل کرده می گوید : در خدمت رسول خدا (ص) نشسته بودم ، درحالی که امام حسین (عَلیهِ السّلام) نیز در دامن آن حضرت بود و با او شوخی می کرد ، فرمود ” ای جابر از این پسرم مولودی به دنیا می آید به نام علی ، وقتی که روز قیامت فرا می رسد منادی ندا می دهد ؛ سرور عابدان از جا برخیزد ، پسر او از جا بر می خیزد ، و بعد از او نیز پسری به نام محمد متولد می شود که تو ای جابر اگر او را درک کردی ،سلام مرا به او برسان …. ” [۲۰]
جابر این حدیث را برای همه نقل کرد ، همچنان که امام محمد باقر (عَلیهِ السّلام) را دید و سلام جدش رسول خدا (ص) را به او رسانید و امام (عَلیهِ السّلام) با شادی و مسرت فراوان پذیرا شد.
۲- ابن عساکر به سند خود از سوفیان بن عینیه از قول ابن زبیر نقل کرده می گوید : نزد جابر بودیم ، ناگهان علی بن حسین (عَلیهِ السّلام) وارد شد ، جابر عرض کرد : در خدمت رسول خدا (ص) بودم که امام حسین (عَلیهِ السّلام) وارد شد پیامبر او را در بغل گرفت و بوسید و در کنارش نشاند ، سپس فرمود : ” از این فرزندم ، پسری به دنیا خواهد آمد به نام علی بن حسین وقتی که روز قیامت شود منادی از بطون عرش ندا دهد ؛ سرور عابدان به پا خیزد ، او از جا بر می خیزد . ” [۲۱]
۳- سعید بن نسیب از ابن عباس نقل کرده است که رسول خدا (ص) فرمود : “ وقتی که روز قیامت شود ، منادی ندا دهد ، کجاست زین العابدین ؟ گویی که من به فرزندم علی بن حسین می نگرم ، در حالی که میان صفوف جمعیت با عظمت تمام حرکت می کند. [۲۲]
این بود برخی از روایات که رسیده و صراحت دارد بر نامگذاری پیامبر(ص) نواده اش را به نام علی (عَلیهِ السّلام) و همچنین بر ملقب ساختن او به لقب زین العابدین (عَلیهِ السّلام) ، همچنان که در این روایات اشاره به اهمیت و منزلت آن حضرت در پیشگاه خدای تعالی است.
کنیه والقاب امام سجاد (عَلیهِ السّلام):
۱- حسن عمید ، فرهنگ فارسی عمید ، تهران ، امیر کبیر ، ۱۳۷۳ ، ص ۷۲۳
۲- باقر شریف قرشی ، تحلیلی از زندگانی امام سجاد (عَلیهِ السّلام) کنگره جهانی حضرت رضا (عَلیهِ السّلام) ، ۱۳۷۲ ، ص ۵۸
۳- علی اکبر دهخدا ،لغت نامه دهخدا ، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران ، ۱۳۷۷ ، ج ۲۹ ص ۷۴۱
۱- علی اکبر دهخدا ، لغت نامه دهخدا ، موسسه انتشرات و چاپ دانشگاه تهران ، ۱۳۷۷ ج ۸ ، ص ۱۳۶
۳- سید مصطفی حسنینی دشتی ، معرف ، چاپ و نشرصدر ،قم۱۳۷۶ ،ج۱۱،ص۵۴۷
۴- لغت نامه دهخدا ، ج ۲۹ ، ص ۴۷۱
۵- حسین عمید ، فرهنگ عمید ،تهران،امیرکبیر،۱۳۷۳ ، ص۸۶
۱- لغت نامه دهخدا ،ج۲۹ ، ص۴۷۱
۳- معارف و معاریف ، ج ۳ ، ص ۷۹۷
۴- محمد بند ریگی ، المنجد ، انتشارات ایران ، ۱۳۷۵
۵- معارف و معارف ، ج ۳ ، ص۶۶۶
۷- فرهنگ فارسی عمید ، ص ۸۵۵
۸- لغت نامه دهخدا ، ج ۲۷ ، ص ۷۷
۹- معراف و معاریف ، ج ۹ ، ص ۴۰۵
۱- محمد بن جریر ، طبری ، دلائل الامامه ، نجف ، المطبعه الحیدریه و مکتبتها ، ۱۳۶۳ ، ج ۱ ، ص
۱ – وسیله المآل فی ضاقب الآل : ص۷، عکسبرداری شده در کتابخانه امیرالمونین
۲- تاریخ دمشق ص۱۴۲ ، عکسبرداری شده در کتابخانه امیرالمونین
۱- محمد بن علی ، ابن باویه ، علل الشرایع ، نجف ، المطبعه الحیدریه و مکتبتها ، ۱۳۵۸ ق ، ج ۱ ، ص۸۷
