هنر معماری در ایران از سابقه های کهن برخوردار است و در هر زمان دستهای توان و ذهن خلاق و ذوق مردم هنردوست این سرزمین ، پدیده هایی شگرف به وجود آورده که در بسیاری از موارد ، اصول آن ریشه هنر معماری جهان شده است . پاره ای از این آثار در گوشه و کنار کشور پهناور ایران حکایت معماری با شکوه ادوار صدها و یا هزار ساله را در قامتهای استوار بناها نگهداری کرده است .
لذا نویسنده در این تحقیق بر آن بوده که به بررسی آداب و سنن مردم در ساختن بناهای ازمنهی قدیم بپردازد و با نحوهی ساختمان سازی در آن دوران آشنایی پیدا کند .
تحقیق موجود در مقیاسی گسترده و عمیق با توجه به فرهنگ پربار و بسیار غنی معماری سنتی ، به شکل تئوری و (( به خصوص عملی )) می باشد که متأسفانه تا امروز برای شناخت واقعی این رشته از معماری کوشش و همتی جدی آن چنان که درخور آن می باشد ، نشده است .
این تحقیق علاوه بر فنون ساختمان سازی در اقلیم های مختلف کشور پهناورمان ، گویای فرهنگ غنی معماری شامل : (( تاریخ معماری ، هنر معماری و اجرای مبانی عملی از معماری اصیل ایرانی آن هم به شکل بسیار ریشه ای و جز به جز می باشد .
در این تحقیق سعی شده است که مطالب با نشان دادن ترسیم ، جزئیات و به خصوص تصاویر گویاتر شود
فرهنگ و معماری
فرهنگ، مقوله پیچیده وچند بعدی است، با بارارزشی وعلمی پررنگی که درهاله یاهاله هایی ازابهام وگنگی فرورفته وهمین امر، شناختن آن را ازهرجهت مشکل ساخته و می سازد.
انسان، بعنوان خالق فرهنگ، علاقه ویژه ورابطه تنگاتنگی بامخلوق خوددارد؛ باتمام وجود به آن عشق می ورزد و با کمال میل وخرسندی همه چیز خود را در راه رشد، تعالی و بالندگی اش نثار و قربانی می کند و تمام نیرو و تدبیر خود را برای جلوگیری از انحطاط و سقوطش بکار می گیرد.
انسان، فرهنگ را میآفریند و فرهنگ به انسان پروبال انسانی می بخشد و وجودش را پربار و هرچه انسانی تر و متعالیتر میسازد و لذا انسان بدون فرهنگ موجودی ما قبل انسانی، و از هر جهت فقیر، ناتوان و بیریشه بشمار می آید. و درست به همین جهت است که می گویند : (( انسان موجودی فرهنگی است و فرهنگ، خاص انسان است . ))
صحبت از فرهنگ، براستی « صحبت از تواناییهای خلاق انسان است و اشاره ای است به نقش سازنده ارزشها و دیدگاهها، قدرت زبانی و بیان هنری و حکایتی است از همه اجتماعات کوچک و بزرگ که درگیر هنجارها و ضوابط اخلاقی و ایجاد امکانات تازه برای یک زندگی مناسب ترند. »
باید دانست که در کشور باستانی عزیز ما ایران، دیگر کلمة فرهنگ تنها به همان معانی مذکور که ازین پیش بدان اشارت رفت، محدود نیست بلکه برطبق ناموس تطور و تحول که به مرور زمان موجب دگرگونی لغات و مفاهیم آنها نیز میشود،برهمة مظاهر و تجلیات ذوق و اندیشه و استعداد و نبوغ ذاتی و عواطف و احساسات عالی انسانی مردم این مرزوبوم نیز اطلاق میگردد که از دیرباز تحت تأثیر عوامل مختلف از قبیل مذهب و اخلاق و خصوصیات نژادی و اوضاع جغرافیایی و احوال سیاسی واجتماعی،به خلق و ابداع آثار شگرف و شاهکارهای خالد و جاودان پرداخته‌اند،همان آثاری که در زمینة حماسه‌های ملی و ادبیات منظوم و منثور و حکمت و عرفان و افسانه‌ها و ترانه‌های محلی و ادب عامیانه (Folklore) و همچنین هنرهای گوناگون وصنایع مستظرفه و انواع کارهای دستی و تزیینی ـ هنوز در کتابخانه‌ها و موزه‌های ایران و جهان دلربایی و جلوگیری دارند و برخی نیز به صورت ابنیة شکوهمند تاریخی و مساجد و اماکن مقدس دینی ، مظهر کمال و جمال مطلق و معرف ذوق و نبوغ قوم ایرانی هستند.
باری این فرهنگ وسیع و کهن با همة تحولات و دگرگونیهایی که در طی قرون و ازمنة‌گذشته درآن راه یافته همواره موجب همبستگی و وحدت ملی و در نتیجه استقلال و سربلندی میهن عزیز ما نیز بوده است و از اینرو برما لازم است که ازیک سو با اکتساب مظاهر تمدن و علم و صنعت جدید در بسط و توسعه و بارورساختن فرهنگ خود که به حقیقت مجموعة مواریث گرانبهای ملی و سنن دینی و اخلاقی و ذوقی ماست بکوشیم و از سوی دیگر به سیرة پسندیدة نیاکان ارجمند خود،هیچگاه صبغة ملی و مختصّات نژادی خویش را از دست ندهیم واین همان خصیصه‌ایست که ایران‌شناس معروف آندره‌گدار در کتاب آثار ایران بدان اشارت کرده و گفته است:
«… ایران که آیین اسلام را پذیرفت بطور الزام روش اعراب را در احداث مساجد نیز پیروی نمود ولی در طرز بنای آن بجز سنن مخصوص خویش و ذوق صنعتی و سبکهای ساختمانی خود چیز دیگری را بکار نبرد… »
فصل اول
اقلیم و معماری
اقلیم شناسی از وضع جغرافیای نقاط زمین گفت و گو میکند . و معمولاً نوع اقلیم با توجه به تقسیمات جغرافیایی همراه با ارتفاع مشخص آن از سطح دریا به وجود می آید . به طور کلی عواملی مانند چگونگی تابش آفتاب ، دمای حاصله از تابش خورشید ، رطوبت هوا و میزان بارندگی و در مجموع وزش بادهای مختلف در مسائل اقلیم دخالت دارد و محیط زندگی انسان را تحت الشعاع قرار می دهد که نسبت به این اصول ( شناخت اقلیم ) و در نتیجه معماری و در مجموع ساختمان سازی به وجود می آید که ذیلاً به طور خلاصه به ذکر عوامل آن می پردازیم .
تابش آفتاب
به طور کلی نور آفتاب اشعه ای الکترومغناطیس است که از کره خورشید جدا میگردد و طیف نوری خورشید از سه مرحله ماوراء بنفش ، قابل رؤیت و مادون قرمز تشکیل میشود. طول موج اشعه مادون قرمز بلندتر از دو قسمت دیگر است . اندازه شدت تابش خورشید در هر سه مرحله مذکور و حد اکثر شدت تابش آفتاب مربوط به ناحیه ای است که اشعه ی بیشتری قابل رؤیت باشد .
مقدار بسیار زیادی از این تابش به وسیله بادهای قطبی ، مناطق نیمه استوایی ، موسمی ، و محلی و همچنین نسیم های دریائی و خشکی به فضای خارجی اتمسفر برخورد میکند و فقط اندکی از آن گرمای طبیعی و دمای محیط زندگی و اساس (( زیستن )) را در نواحی مختلف کره ی زمین به وجود می آورد . در نتیجه سرما ، گرما ، باد ، هوا ، رطوبت هوا و بارندگی ، حاصل شده که این عوامل در زندگی و طراحی بناها بسیار مؤثر و تعیین کننده است .
مسلماً عوامل طبیعی ذکر شده ، محیط های زندگی را در نقاط سرد و گرم شدیداً تحت تأثیر قرار می دهد . به طور کلی مسائل و عوامل اقلیمی در مناطق مختلف زندگی انسان را تحت تأثیر وضع بیولوژی و حرارتی که از اشعه های مذکور حاصل میشود، قرار می دهد ، به طور دقیق اثر هوا و آفتاب و تغییرات آن همراه نفوذ رطوبت در مناطق تأثرات زیادی بر نور و اشعهی تابش گذارده که در نتیجه آن را دگرگون می سازد و محیط زیستن را از وضعی به شکل دیگر در می آورد . مسلماً تأثیر باد در اقلیم محیط اثراتی فراوان و ریشه ای دارد . به طور کلی از هوا ، آفتاب ، رطوبت و باد ، اقلیمی به وجود می آید که انسان تحت تأثیر آن ، زندگی خود را به وجود می آورد . در این نکته شکی نیست که ساختمان سازی با شرایط محیط زندگی به وجود می آید . از این رو مسائلی چون تابش آفتاب ، رطوبت ، بارندگی و باد در علم ساختمان سازی قابل بحث خواهد بود .
امروزه با پیشرفت علم در مکانیزم دستگاه های انرژی زا (روشنایی ، گرم کننده ، سرد کننده ) و به طور کلی انرژی حرارتی از ویژگی های قابل توجهی برخوردار بوده که علم ساختمان سازی تحت هر شرایط اقلیمی آن را به کار میبرد . اما قابل توجه است که اثرات ذکر شده ، تأثیر جامع و کلی و اصولی در ساختمان بنا و زندگی انسان دارد و در بعضی مواقع شرایط اقلیمی ، اثر علم مکانیک و تأسیسات پیشرفته روز را خنثی می سازد .
اثر تابش آفتاب بر ساختمان و محیط اطراف آن
افزون بر استفاده نور خورشید برای روشنایی ساختمان نسبت به نوع طراحی بنا ، نور آن به حرارت تبدیل میگردد . برای بهره گیری دلخواه از نور ، باید ترتیبی اتخاذ شود تا نور خورشید با نوع ساختمان و شرایط اقلیمی محل و نحوهی و میزان آن برای قسمت های خارجی و داخلی ساختمان هماهنگ باشد . مسلماً وضعیت نور ، با توجه به جهت تابش آن در فصول مختلف ، در حالت های مستقیم یا مورب به ساختمان تغییر میکند که به این اصل باید توجه شود . ( شکل های 1 و 2 )
قابل ذکر است که شدت تابش آفتاب به نوع رنگ مصالح ساختمانی و صیقلی بودن سطح نمای آنها بستگی کاملی دارد . از این کیفیت می توان در نقصان دادن نور و یا حرارت برای ساختمان استفاده کرد.
چنانچه مصالح سطح نمای مورد نظر به رنگ تیره و دارای ناهمواری و زبری باشد ، تا 95 درصد نور و حرارت را در خود نگهداری میکند . توجه به دو اصل ذکر شده در نماسازی ساختمان در اقلیمهای متفاوت بسیار مهم و اجتناب ناپذیر است . چنانچه شدت تابش آفتاب در تابستان به شکل مستقیم ، زیاد باشد ، با داشتن سطح گیرنده صیقلی و به رنگ روشن از بنا فقط بین 10 تا 15 درصد حرارت را جذب میکند .
تأثیر تابش و انتقال آفتاب به فضاهای داخل ساختمان
بنا به آنچه که گفته شد ، شدت انرژی به سطوح خارجی و بام ساختمان اثر کرده و این انرژی از سقف و دیوارهای جانبی به داخل بنا به شکل هدایت کننده و جابجایی نفوذ میکند .
نوع مصالح به کار رفته ، در هدایت حرارت به قسمت های داخلی تأثیر زیادی دارد . برای مثال در نوع مصالح سنگی که مولکولهای آن در یکدیگر فشرده می باشند ، همچنین در مواردی که اثر انرژی حرارتی زیاد باشد ، می توان از وجود دیوارها و سقف دوجداره یا با استفاده از مصالح مناسب ، از نفوذ اثر حرارت و سرمای زیاد به داخل ساختمان و فضاهای داخلی جلوگیری کرد . در این امر باید به وجود درها و پنجره های دوجداره نیز توجه شود . ضخامت دیوارها در این حالت استفاده از بلوکهای توخالی و آجر مجوف نیز اثر فراوان خواهد داشت . ( شکل های 3 و 4 )
تأثیر پشت بام در دمای ساختمان
پشت بام به ویژه پشت بام های گسترده ، از عوامل مهم منتقل کننده گرما و سرما به قسمت های داخلی ساختمان است . وجود سقفهای بتونی یا آجری به این دلیل که دارای وزن مخصوص بیشتری نسبت به سایر سقف ها هستند ، در امر جلوگیری از انتقال سرما یا گرما به داخل بنا ،جلوگیری میکند. و یا اگر از کانتکسهای بافته شده (نی) در ابعاد(6 ×50 ×200) سانتیمتری در سطح فوقانی سقف های بتونی یا ضربی استفاده شود ، بیشتر از 5 درجه سانتیگراد از شدت دمای تأیید شده بر سقف می کاهد . این شیوه به عنوان عایق حرارتی در مناطق گرم و عایق برودتی در مناطق سرد ، کارآیی فراوان دارد .
بدیهی است که روی عایق مذکور به وسیله بتون پوکه ، شیب بندی و اندود میشود و پس از آن با قیراندود ، عایق رطوبتی در سقف ایجاد میکنیم . این اندود خطر تاول زدن قیر اندود و آسفالت را از بین میبرد . برای حفاظت بهتر از قیرگونی ، روی آن به اندازه 3 سانتیمتر ماسه غیرآهکی ریخته و سپس موزائیک فرش میکنند . باید توجه داشت که به هنگام فرش بامها ، استفاده از رنگ روشن برای نقاط گرم و خشک و یا گرم و مرطوب و رنگ تیره برای نقاط سردسیر الزامی است .
چنانچه در زیر سقف ، پوشش سقف کاذب ایجاد شود ، کمک فراوانی به حفظ و تعادل گرما و سرما در قسمت های زیرین و فضاهای داخلی ساختمان میکند . به ویژه اگر مصالح به کار رفته در آن از نوع یونولیت ، آکوستیک ، یا پارکت های چوبی باشد . ( شکل های 5 و 6 )
پوششهای شیبدار آزبست و دوجداره
ورق های آزبست و سیمان که به نام ایرانیت در بین مردم شهرت دارد ، عایق حرارتی و برودتی مناسبی است . این ورقها که به صورت موجدار و صاف در بازار مصالح صاختمان عرضه میشود، بر روی خرپاهای فلزی و به صورت شیبدار نصب میشود.
سقفهای دوجداره نیز اثر دمای محوطه بیرون را به قسمتهای داخلی کاهش می دهد .
استفاده از ورق های آزبست و سقف های دوجداره بیشتر در کارخانجات مرسوم و معمول است ، زیرا کنترل دمای داخل محوطه و محل کار ، تأثیر مناسبی در پیشرفت کارها دارد .
ارتفاع فضاها
بنا به آزمایشاتی که در برخی از کشورهای چهار قاره به جز قاره گرم که دارای اقلیم های متفاوت و نزدیک به هم مانند استرالیا ، انگلستان ، هندوستان و آمریکا انجام شده است ، دمای هوای داخلی فضاها بین ارتفاع 25/2 متر تا 30/3 متر چندان فرقی ندارد . از این رو ارتفاع طبقات کوتاه بین 40/2 متر تا 55/2 متر برای طبقات در کشورهای مذکور به ویژه برای بناهای آمریکا پیشنهاد شده است . ارتفاع مناسب طبقات مجتمع آپارتمانهایی که در ایران ، به ویژه در تهران ساخته میشود نیز در حدود همین اندازه است . رعایت این اندازه ارتفاع در سطح کلان فوق العاده با صرفه است .
چنانچه ارتفاع طبقات در حد 70/2 متر تا 3 متر انتخاب شود از نظر دلبازی فضا آرامبخش خواهد بود .
اثر ابعاد پنجره در دمای مکان
یکی از نواقص معماری جدید استفاده از پنجره های وسیع با شیشه خورهای بزرگ و همچنین دیوارهای تیغه ای و نازک است . این امر در دمای ساختمان و نفوذ سریع هوای خارجی به داخل بنا و فضاها تأثیر فراوان دارد . قابل توجه است که پنجره در فضا از اهمیت خاصی برخوردار است . به طوری که عبور نور و عملکرد تهویه به آن بستگی دارد ، از این رو ابعاد آن بایستی مناسب با سطوح فضا باشد . استاندارد مناسب پنجره برای اقلیم های متعادل بین 8 تا 10 درصد کل سطوح جانبی یک فضا را به خود اختصاص می دهد . این استاندارد تقریباً می تواند برای سایر اقلیم ها نیز مناسب باشد. بدیهی است در اقلیم های سرد و کوهستانی برای محدود سازی ابعاد پنجره در فصول سرد تا 5 درصد سطوح جانبی بسیار متناسب است . ضمناً در اقلیم های بسیار سرد بکار بردن پنجره دوجداره الزامی است .
توجه : استاندارد ذکر شده فقط برای پنجره است که هر فضا دارای یک و در مواردی دو در ورودی و یا ارتباطی می باشد که پیرو ضابطه ذکر شده نمی باشد .
شامل 82 صفحه فایل word قابل ویرایش
دانلود مقاله هنر معماری در ایران