ر میان شاعران فارسی زبان هیچ کس شهرت جهانگیر حکیم عمر خیام نیشابوری را ندارد. البته این نکته قابل ذکر است که با همه جاذبه و لطفی که رباعیات خیامی دارند، بی گمان این اشتهار مرهون ترجمه منظوم آزاد و هنرمندانه ای است که ادوارد فیتز جرالد، شاعر انگلیسی، به ذوق و سلیقه خویش از رباعیات خیام کرده و نخستین بار به سال 1859 میلادی به طبع رسیده است و همین کار سب نام و اعتبار فیتز جرالد در شعر و ادبیات جهان نیز شده است، اما به قول هدایت: شاید کمتر کتابی در دنیا باشد که مانند مجموعه ترانه های خیام تحصین شده، مردود و منفور بوده، تحریف شده، بهتان خورده، محکوم گردیده، حلاجی شده، شهرت عمومی و دنیا گیر پیدا کرده و بالاخره ناشناس مانده است. و به قول مجتبی مینوی: خیام تنها متفکر ایرانی است که زنده و پاینده بودن نام و گفته او در میان دنیا مسلم است.
قبل از اینکه به چگونگی تأثیر شعر و شخصیت خیام بر ادبیات جهانی بپردازیم، بهتر است جزئیات آثار مشهوری، را که در باب خیام و شعر او در جهان نگاشته شده اند (اعم از ترجمه رباعیات یا تحقیق در باب خود وی) به اختصار ذکر کنیم. ظاهراً اولین کار تحقیقی درباره خیام، کتابی است که در سال 1818م شخصی به نام نلسون با ترجمه تعدادی از رباعیات خیام به زبان فرنسوی انجام شده است. سه سال بعد، حسن مقدم (علی نوروز) نویسنده ایرانی ساکن پاریس نقدی بر یان ترجمه در مجله “پاریس” یک نشریه ایرانی چاپ پاریس نگاشت. در سال 1857م “گارسن دوتاسی” مترجم و شرق شناس مشهور فرانسوی، مقاله ای با عنوان “چند نکته در باب رباعیات خیام” در “ژورنال آزیاتیک” منتشر کرد. در سال 1859 ادوارد فیتزجرالد انگلیسی ترجمه منظوم رباعیات خیام را منتشر کرد و گرچه در ابتدا مورد توجه قرار نگرفت، اما چندسال بعد زبانزد همه محافل ادبی جهان شد. بنابراین بهتر است در باب این ترجمه و محتوای آن به شرح و ایضاح بیشتری بپردازیم:
خیام در قلمرو اروپای ایران شناسی