مدیریت بحران
فهرست:
1- روند برنامه ریزی برای دستیابی به طرح جامع مدیریت بحران
2- برنامه ریز شهری برای دستیابی به یک طرح آمادگی و مدیریت بحران در زمین لرزه
3- الگوی برنامه ریزی مقابله با بحران ناشی از زمین لرزه در یک شهر
4- مدلهای عمومی مدیریت بحران
5- مدل مدیریت بحران در کشور ترکیه
6- زلزله بم
7- شهر بم پیش از سانحه
8- شهر بم پس از سانحه
9- بررسی اقدامات انجام شده در شهر بم
10- نقد و بررسی کلی از اقدامات انجام شده در بم
11- فهرست ابنیه تاریخی خراب شده در زلزله بم
12- پیشینه تاریخی ارگ بم در یک نگاه
13- اقدامات انجام شده در پایگاه پژوهشی ارگ بم
14- عکسهایی از ارگ بم قبل و بعد از خرابی
15- عکسهای هوایی
16- آلبوم
مقدمه:
ایران یکی از زلزله خیزترین کشورهای جهان است. در قرن بیستم، به طور تقریبی هر ده سال یک زلزله مخرب با بزرگی بیش از 5/6 در کشور ما به وقوع پیوسته است. متاسفانه به دلیل سیستم ساخت و ساز سنتی و غیرمقاوم در برابر زلزله خسارت جانی و مالی ناشی از این زلزله ها بسیار بوده است. متوسط تلفات این زلزله ها در قرن بیستم در ایران، تا بیش از 3 هزار نفر در سال گزارش شده است. درحالی که پیشرفت علم زلزله شناسی و مهندسی زلزله در سطح جهانی، به خصوص در چند دهه اخیر باعث کاذهش چشمگیر تلفات جانی و خسارات مالی پیشرفته دنیا شده است.
البته در همه کشورها طراحی ساختمانها در برابر زلزله به دلایل اقتصادی به گونه ای انجام نمی شود که پس از یک زمینه لرزه بزرگ هیچ گونه خسارتی بع آن وارد نشود. فلسفه حاکم بر آیین نامه ها مبتنی بر آن است که غالب ساختمانها (ازجمله ساختمانهای مسکونی) در زلزله های خفیف و متوسط حداقل خسارات سازه ای و غیرسازه ای را ببینند و در زلزله های شدید، بدون آنکه فرو ریزند، بتوانند مقاومت کنند. فقط طراحی ساختمانهای با اهمیت زیاد با پذیرش هزینه بیشتر به گونه ای انجام می شود که حتی پس از وقوع زلزله های شدید نیز قابل استفاده و بهره برداری باشند. به عبارت دیگر، در آیین نامه ها به حداقل رساندن تلفات انسانی هدف اول کاستن از تلفات مادی هدف دوم است.
به همین دلیل امروزه، علت زلزله شناسی و مهندسی زلزله صرفا ساخت ساختمانهای ایمن نیست، زیرا متاسفانه هنوز قسمت بزرگی از ساختمانهای موجود در دنیا و ازجمله در ایران، ایمنی کافی ندارند و تخریب یا تقویت آنها در زلزله های احتمالی نیز، به دلایل اقتصادی، به صورت صددرصد امکان پذیر نیست. از همین رو، شیوه های مدیریت پس از وقوع زلزله در شهرهای زلزله زده باید مورد توجه واقع شوند تا نیازهای بازماندگان و کسانی که از زلزله جان سالنم بدر برده اند به درستی تعیین و در زفع به موقع آنها اقدام شود. بنابراین بهتر است در ابتدا و قبل از اقدام به هر کاری در جهت برنامه ریزی برای دستیابی به یک طرح جامع مدیریت بحران اقدام نمود.
1- روند برنامه ریزی برای دستیابی به طرح جامع مدیریت بحران
برای دستیابی به یک سیستم جامع مدریت بحران، همانگونه که در فصل دوم به آن اشاره شد، اول باید به دقت سیکل مدیریت بحران را شناسایی نمود و سپس برای مراحل مختلف این سیکل برنامه ریزی و سیاستگذاری نمود. مراحل مختلف چرخه مدیریت بحران در کل شامل مرحله آمادگی، جوابگویی و امدارسانی و بالاخره مرحله بهبودی و بازسازی میباشد که هر یک از این مراحل خود به ریزفعالیتهای مختلف تقسیم شده و مراحل اصلی یاد شده را تکمیل می نماید. در ضمن باید توجه داشت که هر یک از فعالیتها به یک برهه از زمان وقوع حادثه مرتبط می باشند، بدین ترتیب مراحل زمانی قبل از بحران، شروع بحران، حین بحران و پس از بحران باید مد نظر باشد. نمودار مراحل زمانی مختلف بحران در شکل(1-1) نشان داده شده است. ریزفعالیتها و اقدمات مورد نیاز برای هر مرحله نیز در جدول (2-1) آورده شده است.
همانگونه که از شکل (1-1) مشخص می باشد، اقدامات قبل از بحران، اقداماتی است که در طی یک برنامه چندساله حاصل می گردد و نیاز به مدت زمان و برنامه های درازمدت دارد. شروع بحران زمانی بسیار کوتاه می باشد که شهروندان یا مسئولین و افراد جامعه در این زمان متوجه آغاز بحران می گردند و عموما از دیدگاه انجام برنامه های عملیاتی زمان بسیار مهم و قابل ملاحظه ای می باشد. چه بسا توجه و دقت در این مرحله امکان کاهش زمان حین بحران را همراه داشته باشد. در مرحله بین بحران فعالیتها و ریزفعالیتهای بسیاری انجام می گیرد. به امید آنکه ابعاد فاجعه را به یک حد قابل قبولی تنزل داد.
سپس مرحله پس از بحران می باشد که یک پروسه طولانی مدت برای بازگردانیدن اوضاع به حالت عادی می باشد. البته ناگفته نماند که این مرحله برای مدت زیادی با مشکلات عدیده ای مواجه بوده و همواره مسائل جانی، اقتصادی و روانی گریبان گیر این مرحله از کار می باشد. و لیکن پس از مدت زمان مناسب اوضاع به حالت اولیه سو قداده شده و سیکل برای رویارویی با سانحه دیگر آماده می گردد. بازنگری و ارزیابی سیاست ها، قوانین حاکم بر برنامه های مدیریتی در این مرحله از پروسه بحران بسیار حائز اهمیت بوده و توانایی کنترل اثرات سانحه بعدی را تا حد زیادی دارا می باشد. کشورهایی که از این مرحله استفاده بهینه نمی نمایند تقریبا همان کشورهایی هستند که در امر توسعه پایدار هیچ موفق نبوده و با زمینلرزه بعدی، اقتصاد و توان جامعه از بین می رود و همواره در یک سیکل توسعه ناپایدار بسر می برند.
مساله مهم دیگر برای دستیابی به ساختار تشکیلاتی و سازماندهی مناسب جهت مدیریت بحران در کشور و یا شهرها توجه خاص به خصوصیات ویژه تشکیلاتی و سازمان مدیریت بحران می باشد. این ساختار باید:
-سیستم تشکیلاتی و سازمانی مدیریت بحران، سیستم تشکیلات دولتی را مجددا شبیه سازی و ایجاد ننماید.
-این سیستم بطور مستقل از دولت اقدام نمی نماید.
-این سیستم دستگاهها و نهادهای دولتی را تحت کنترل خود درنمی آورد.
-این سیستم خارج از منشور و یا شرح خدمات تنظیم شده بوسیله دولت عمل نمی نماید مگر در شرایط بسیار خاص و اضطراری
لذا، با توجه به ساختار مناسب یک طرح مدیریت بحران، با درنظرگرفتن مراحل مختلف بحران، نیاز به تعریف اقدامات و فعالیت های مدیریتی بریا دستیابی به طرح کلان مدیریت بحران می باشد. این مهم در بخش بعدی بطور کامل ارائه می گردد.
2-برنامه ریزی شهری برای دستیابی به یک طرح آمادگی و مدیریت بحران در برابر زمینلرزه
برنامه ریزی به عنوان اساس و پایه مدیریت مطرح بوده و در سیکل مدیریت بحران به عنوان فرایند اصلی بحساب می آید. با برنامه مناسب می توان به اهداف سازمانی و زمینه های اجرایی مد نظر در فرایند بحران به بهره گیری از حداکثر توان و اتلاف حداقل منابع دسترسی پیدا کرد. برنامه ریزی های شهری و عملیاتی کلید موفقیت طرح مدیریت بحران می باشد البته بشرط آنکه این برنامه ریزی در چهارچوب برنامه تاستراتژیک مدیریت بحران کشور قرار داشته باشد. این برنامه ریزی مشخص کننده مدیریت ها و ریزمدیریت های لازمه، فعالیت ها و ادقامات مورد نیاز و نهایتا خط مشیهای اجرائی برای دستیابی به یک سیستم منسجم تشکیلاتی برای بحران می باشد.
در این فصل با توجه به خط مشیهای ارائه شده در فصل قبل، در قالب طرح استراتژیک مدیریت بحران، طرح یک برنامه مدون آمادگی در برابر زمینلرزه ارائه می گردد. این طرح شامل سه مرحله زیر می باشد:
مرحله اول: معرفی مراحل مختلف برنامه ریزی
مرحله دوم: طراحی برنامه
مرحله سوم: اجرای برنامه
بر ای موفقیت یک برنامه جامع شهری و آمادگی نیاز به داده های مختلف و دقیق از وضعیت شهر و آسیب پذیری آن می باشد. در مضن تعهد مسئولیت شهر نیز از اهمیت بسزائی برخورد می باشد، چه بسا یک طرح بسیار کامل و جامع و بدون پشتوانه قانونی و حمایت مسئولین کشوری و شهری دارای هیچ کارایی نخواهد بود. در این راستا به مسئله آموزش که تکمیل کننده طرح آمادگی برای شهرها می باشد و بخصوص آموزش مداوم نیز باید اشاره نمود. تکمیل کننده این برنامه، آموزش همگانی برای عمومی و یک یک افراد را نیز شامل می گردد.
البته ناگفته نماند که یک برنامه جامع و موثر حتما باید برحسی مطالعات دقیق از وضعیت و پتانسیل لرزه خیزی منطقه و در صورت امکان سیستم های هشداردهنده و اطلاع رسانی را نیز دربر بگیرد. در این قسمت به سه مرحله تهیه طرح آمادگی به شرح زیر اشاره می گردد.
مرحله اول: معرفی مراحل مختلف برنامه
برای حصول به یک برنامه مدون آمادگی و مدیریتی از لیست ده مرحاه ای زیر می توان استفاده نمود. در این لیست مراحل بر اساس یک رده بندی منطقی ارائه شده اند. گرچه لازم نیست که این مراحل حتما برطبق توالی یاد شده دنبال گردد ولیکن تجربه نشان می دهد که جذف یکی از مراحل بعدا در زمان تهیه طرح نهایی، طرح را دچار مشکلاتی می نماید. این مراحل عبارتند از:
• تحریک و توجه مسئولین به امر زمینلرزه در منطقه
• مشخص نمودن محدودیتهای اقتصادی و سیاسی در شهر
• تشکیل کمیته شورای شهر
• مرور بر برنامه های موجود شهری و فعالیت های پشتیبانی در مواقع اضطراری شهر
• برآورد آسیب پذیری و ارزیابی خطر مناطق مختلف شهر
• بنا نهادن فرضیات کلیدی در خصوص شهر
• پذیرش اهداف و ضروریات
• تشکیل کمیته های کاری
• تهیه چارت تشکیلاتی
• تقسیم کار و تخصیص وظایف
همانگونه که در لیست فوق به آنها اشاره شده است، هر یک از عوامل فوق در تهیه برنامه نهایی نقش بسزایی خواهند داشت. برای مثال چنانچه مسوولین حمایت های لازمه و قانون مندیهای مناسب را برای اجرای برنامه در پیش نگیرند مسلما تهیه طرح با موقعیت انجام نخواهد شد. از طرفی دیگر حتما باید مسئولین شهر قبل از هر اقدامی شرایط اقتصادی و سیاسی منطقه را بررسی و طی گزارش آماده داشته باشند. در خصوص و نحوه دستیابی به این برنامه برای شهر تهران متعاقبا بحث خواهد شد.
شرایط اقتصادی و سیاسی ممکن است باعث ممانعت و یا تاثیر مستقیم برروی طزح جامع داشته باشد. این مهم حتما باید دیده شود. سپس تشکیل کمیته شورای شهر و یا شورای بحران شهر یکی از اساسی ترین مراحل کار می باشد. این امر قالبا باید توسط بالاترین مقام شهر تشگیل گردد. این کمیته قالبا متشکل از مدیران ارشد شهری و روسای قوای انتظامی شهر می باشد. با توجه به تشکیل شورای سوانح شهر، مرور بر سازمانها و شناسایی ارگانهای درگیر و موثر در شهر که به حمایت از برنامه آمادگی می تواند نقش داشته باشد توسط شورا باید انجام پذیرد. در این راستا نقش تحقیقات، تعیین آسیب پذیری و ارزیابی خطر زمینلرزه در مناطق مختلف شهر امری حیاتی می گردد که باید توسط ارگانها مسئول ارزیابی و برآورد گردد.
از این پس فرض های کلیدی و تهیه سناریوهای مختلف برای زمینلرزه شهر و عملکرد آن در برابر زمینلرزه متحمل امری کلیدی می گردد. برای مثال می توان به فرضیاتی از قبیل حوادث ثانویه همانند آتش سوزی ها، زمین لرزه ها و یا سیل پس از شکست سد بخصوصی اشاره نمود. این فرضیات در استای حقیقی نمودن برنامه کاری و برآورد نیازهای لازمه کمک شایانی می نماید.
با توجه به موارد یاد شده اهداف طرح مورد نظر مطرح و توسط کمیته هماهنگی درنظر گرفته می شود. این اهداف باید دربرگیرنده تمامی مراحل کاهش خطرات زمینلرزه، آمادگی، پاسخگویی و بهبودی در قالب یک سیستم مدیریتی جامع بحران درنظر گرفته شود. اهداف باید کلیه ارگانهای مسئول را شامل و نهایتا برحسب منابع موجود با تلاش و برنامه هیا دیگر نقاط کشور و استانهای معین هماهنگ گردد. در این مرحله، نیاز به تشکیل کمیته های کاری برای تعیین دقیق مراحل کار و تهیه مشخصات دقیق طرح لازم می گردد. سپس با توجه به تعیین کلیات برنامه، تهیه چارت تشکیلاتی برای مدیریت آمادگی و بحران ترسیم گشته و نهایتا برحسب برنامه و تشکیلات مدون، تقسیم کار و تخصیص وظایف می گردد.
مرحله دوم: طراحی برنامه
این مرحله به طراحی برنامه نهایی و توسعه آن به صورت مدون برای هماهنگ سازی طرح با نیازهای شهر می پردازد. برای حصول به این مهم از شرح خدمات زیر می توان بهره جست:
• تشکیل کمیته های برنامه ریزی
• مروری بر مطالب مورد نیاز و کارهای قبلی
• مرحله بندی و زمان بندی طرح
• تعیین فعالیت و اقدامات لازم
• مرور بر شرح وظایف و خدمات
• تهیه مندرجات برنامه و توصیه های اجرایی
فراهم ساختن شرایط فوق نیاز اصلی توسعه و طراحی برنامه عملی آمادگی می باشد. این امر اول با تشکیل کمیته های برنامه ریزی شروع می گردد. در این مرحله رئیس کمیته منتخب و اعضای کمیته برنامه ریزی برحسب تجارب و وظایف ارگانی آنها تعیین می گردند. بسیار ضروری است که قبل از آغاز کار آماده سازی برنامه، کلیه اعضای کمیته از مطالب مختلف که توسط گروه هماهنگی شکل گرفته است آگاهی و فهم مشترکی داشته باشند. لذا مرور مطالب و پیشنهادات قبلی بسیار مهم و حائز اهمیت است. در اینجا لازم است که تمامی اعضای کمیته برنامه ریزی از طرح و نتایج تحلیل آسیب پذیری و ارزیابی خطر زمینلرزه آگاه باشند. در صورت نداشتن درکی مشترک از وسعت خطر و مفهوم آن، کمیته قادر به تهیه برنامه موثر نخواهد بود.
زمان بندی و مرحله بندی طرح اقدام بعدی است که حرکت طرح را تعیین و روند کار را مشخص می نماید. در این راستا تعیین فعالیت ها و اقدامات لازمه برحسب زمان در مراحل مختلف برنامه بحران نیز بسیار مهم می باشد. قالبا چهار مرحله زمانی از بحران بشرح زیر تعریف می گردد:
• قبل از بحران که شامل: آمادگی طولانی مدت و آمادگی کوتاه مدت
• شروع بحران که شامل: اقدامات سریع و اضطراری
• حین بحران که شامل: پاسخگویی سریع، امادا و نجات
• پس از بحران که شامل: بهبودی و بازسازی و توسعه مجدد
برای هر مرحله باید اقدامات و فعالیتهای مشخص و شرح خدمات آنها دیده شود. این کار توسط برنامه ریزان شهری باید بطور کامل در برنامه دیده شود. این نوع فعالیت ها قالبا برای مناطق مختلف تفاوت داشته، لذا توصیه شده است که با توجه به شناخت آسیب پذیری و شناخت دقیق از شهر یا منطقه، این فعالیتها دائما بازنگری شوند تا کلیه موراد مورد نیاز در چهار مرحله بحران در آن دیده شود.
در زمان مرور فعالیتها و تعیین مسئولیتهای مورد نیاز لازم است به نکات زیر دقیقا توجه شود:
• چه کاری باید انجام بگیرد
• چه زماین باید فعالیت تکمیل شود.
• چه کسی مسئولیت انجام این کارها را به عهده دارد
• رابطه فرد مسئول با دیگر مسئولیت چیست
• چه نوع اقدام بعدی نیاز می باشد
با توجه به موارد یاد شده در این بخش از کار، محتوی برنامه و توصیه های آماده شده توسط کمیته برنامه ریزی باید بصورت مدون با شرح کامل فعالیت ها ارائه گردد. ارائه چارت های سازمانی و مدیریتی و ریزمدیریتی در قالب طرح ارائه شده نیز بسیار مفید خواهد بود. بازده این کمیته، طرح نهایی در قالب یک برنامه چندساله می باشد. این برنامه و مدارک مثبت بعدا به عنوان راهنمای درازمدت برای آمادگی، کاهش اثرات و فعالیت های لازمنه برای زمان حین بحران و پس از بحران استفاده خواهد شد.
مرحله سوم:
اجرای برنامه
سومین بخش از طرح جامع کاهش و مدیریت زمینلرزه به اجرای موثر آن مربوط می شود. این مرحله باید همواره بصورت مرحله ای مداوم و درازمدت انگاشته شود. برای دستیابی به اجرای موثر برنامه آمادگی به موارد زیر می توان توجه داشت:
• فازبندی طرح و قبول برنامه چندساله برای حصول به اهداف طرح
• نفیض اختیارات و مسئوایت های لازمه به افراد درگیر در طرح
• تاکید بر آموزش، تعلیم و تمرین
• کنترل و نظارت مداوم بر انجام طرح
از آنجائیکه برخی یا به عبارتی تعداد زیادی از طرح های پیشنهادی در پروسه مدیریت کاهش اثرات زمینلرزه و مدیریت بحران ناشی از آن نیاز به برنامه های تحقیقاتی و اجرائی چند ساله دارد، لذا باید قبول نمود که حصول به یک طرح کامل در مدت زمان کوتاه قابل دستیابی نخواهد بود. برنامه های آمادگی و کاهش ارثات نامطلوب زمینلرزه قالبا نیاز به یک برنامه ریزی دقیق و چند ساله دارد که مسئولین باید این مهم را همواره مد نظر خود داشته باشند. در این خصوص تداوم حساسیت مسئولین شهر به اینم مهم باید همواره مد نظر باشد. مسئله بهدی و پر اهمیت در پروسه کارهای تحقیقاتی و اجرایی مسلما تفیض اختیارات قانوین می باشد. چه بسا، اگر برای تعیین آسیب پذیری پلهای شهری، تهیه و مطالعه نقشه های آنها برای دستگاههای مطالعاتی غیرقابل دستیابی باشد و اختیاراتی در این زمینه به مسئولین امر توسط قانونگذار داده نشده باشد، هیچگونه برآوردی از وضعیت پلها نمی توان داشت. لذا قانون گذار باید توسط قوانین موثر به این موضوع، قبل از اجرای برنامه آمادگی و کاهش اثرات زمینلرزه بصورت کامل پرداخته باشد.
همانگونه که قبلا به آن شااره شد، بسیار مهم است که در اجرای برنامه چند ساله به مسائل آموزشی، تعلیم و تمرین نیز بطور جدی و کامل پرداخته شود. این امر بخصوص در موارد آمادگی درازمدت و برنامه های پاسخگویی بسیار موثر می باشند. تمرینات مداون و مانورهای عملیاتی برای دستگاهها و ارگانهای مختلف، بخشی از شهر و یا بطور کلی مناطق همجوار برای ارزیابی پتانسیل های امدادی موجود نیز بسیار مهم می باشد.
در مرحله نهایی. باید برای تداوم کار و ارزیابی روند برنامه، همواره برنامه موجود را مورد ارزیابی مجدد و بازنمگری و همچنین برنامه اجرایی را مورد کنترل و بر برنامه های اجرایی بصورت مستمر نظارت داشت.
جدول (1-2) کلیه موارد باد شده در سه مرحله برنامه ریزی و تهیه طرح آمادگی در برابر زمینلرزه را بصورت خلاصه نشان می دهد.
3-الگوی برنامه ریزی مقابله با بحران ناشی از زمینلرزه در یک شهر
الگوی مناسب جهت برنامه ریزی مقابله با بحران ناشی از زمینلرزه در یک شهر عموما شامل چهار مرحله زیر می باشد.
• تعیین هدف کلی و اهداف عملیاتی مقابله:
• شناخت وضهیت موجود سازمانهای مسئول:
• شناخت موانع و کمکهای محیطی و سازمانی موجود جهت مقابله:
• تعیین اقدامان لازمه و اهداف عملیاتی.
در تعیین هدف کلی، برای تحقق اهداف مورد نظر، چهار موضوع اسایی زیر همواره باید مد نظر باشد؛ اول آنکه در شهر حتما باید ایجاد مصونیت در مقابل خطرات ناشی از زلزله را تعبیه نمود، که این خود می تواند شامل مصونیت جانبی در مقابل عوامل آسیب رسان که نشات گرفته از عوامل آسیب پذیر در برابر زلزله هستند باشد. دوم، کنترل وضعیت حاصله پس از زمینلرزه، برای مثال می توان به اقدامات بهداشتی که منجر به جلوگیری از افزایش صدمات جسمی و روانی و مرگ و میر می شود و یا تامین تسهیلات زندگی برای مجروحین و بازماندگان فاجعه و هم چنین کنترل اوضاع و آسی پذیری های ثانویه اشاره نمود. سپس مسئله تامین امنیت در جامعه و ساماندهی به وضعیت اجتماعی و اقتصادی بازماندگان مورد توجه باید باید و نهایتا ایجاد زمینه های مناسب جهت اقدامات مرحله پس از بحران که شامل بهبودی، بازسازی و توسعه مجدد و ایجاد و تولید کار می باشد توجه داشت.
مرحله بهدی شناخت وضعیت موجود سازمانهای مسئول در قبال مسائل زمینلرزه در کلیه پروسه بحران می باشد. در اینجا حتما باید کلیه ارگانها شناسایی شده و امکانات و منابع در اختیار ارگانها برآورد گردد تا در زمان مورد نیاز بتوان بصورت مناسب از آنها بهره جست.
در پروسه تعیین الگوی مناسب، مسئله شناخت موانع و کمکهای محیطی نیز نقش بسزلئی در امر برنامه ریزی دارند. موانع محیطی و سازمانی جهت مقابله در دو دسته کلی الف) آسیب رسانیها و ب) آسیب پذیریها و کمکها تحت عنوان مقابله باید مد نظر بوده و بررسی شوند. و بالخره در این الکو حتما باید اقدامات لازم جهت حصول اهداف تعیین شده و در هر مورد روش، زمان و محل انجام کار و فرد، واحد یا سازمان انجام دهنده و منابع لازم پیش بینی گردند. اقدامایت که جهت دستیابی به اهداف، طراحی می شوند باید حداکثر انعطاف را جهت مقابله با وقایع محتمل و وضعیتهایی که ممکن است پددی آیند داشته باشند. لذا توصیه شده است که شهرها به تهیه سناریوهای مختلف اقدام نموده و کلیه وضعیتهای محتمل را توسط این سناریوها پیدا و برای آنها برنامه ریزی نمایند.
بطور کلی اقدامات لازمه جهت دستیابی به اهداف از پیش تعیین شده یک برنامه مدیریتی شهری با الگوی مناسب موارد فوق را باید به ریز در برنامه کاری خود داشته و برای هر فعالیتی، ریزفعالیتهای لازمه را مشخص و بصورت مدون در اختیار مسئولین شهر قرار داده باشد. جدول های (1-3) و (2-4) و
(3-3) برخی از اقدامات کلی در رابطه با برنامه ریزی با الگوی مناسب شهری را بیان می کند.
4-مدلهای عمومی مدیریت بحران
پس از تصمیم گیری برای داشتن یک سیستم مدیریت بحران در کشور، هموما مسئولیت کشورها با تعیین کمیته ای مثلا بعنوان «کمیته تنظیم ساختار سیستم مدیریت بحران» شروع به تهیه چارت سازمانی می کنند. البته نقش و حمایت های سیاستمداران کشور در این مرحله از کار امری ضروری می باشد. در غیر اینصورت برنامه با مشکلات فراوانی پیش رفته و با در نهایت از بین می‌رود.
وظیفه اصلی این گروه همانگونه که در فصل شش و هفت نیز بتفصیل به آن اشاره شد تهیه چارت عملیاتی و تعینی ساختار سازمانی سیستم جامع مدیریت بحران کشور می باشد. همانگونه که قبلا نیز به آن اشاره شد چنانچه چارت سازمانی با ساختار موجود دولت همخوانی نداشته باشد نتیجه عملیات مطلوبتری حاصل می اید. در اینجا به چهار نمونه سازمانی مدیریت بحران که در سطح جهانی مطرح می باشد و جنبه عمومی دارد و بیشتر ساختارهای موجود در کشورها در همین چهار قالب می گنجد طبق شکل (1-4) نمایش داده می شود. هر یک از این سیستم ها دارای نقاط قوت و ضعف خود می باشند که بترتیب در خصوص آنها بحث می شود.
- مدل شماره یک
کلیه امور در داخل شبک و دفتر نخست وزیر هماهنگ شده و نقش کلیدی وزرا در این دفتر حائز اهمیت می باشد. مدل مورد بحث در صورتی موفق عمل خواهد نمود که پشتیبانی و حمایت کامل نخست وزیر را داشته باشد در غیر اینصورت به کرات دیده شده است که سیستم مدل شماره یک بسیار ضعیف عمل نموده است.
مدل شماره دو
در این مدل مدیریت برنامه ریزی و مدیریت بحران خود در قالب یک وزارتخانه در چارت سازمانی معرفی می شود. البته در برخی موارد سازمانهای دیگیر در خصوص بازسازی و اسکان بصورت موازی در قالب وزارتخانه جداگانه ای عمل می نمایند. همانگونه که مشخص است در این سیستم مسئله بلایا جایگاهی ویژه پیدا کرده و اهمیت موضوع در سطح یک وزارتخانه مطرح می گردد که عموما مناسب عمل می کند.
مدل شماره سه
در مدل شماره سه، هر یک از وزارتخانه ها دارای یک واحد آمادگی و مدیریت بحران میباشند که توسط نمایندگان آن وزارتخانه ها در یک کمیته، هماهنگی می شوند. عموما این کمیته زیر نظر یکی از وزارتخانه ها مثل وزارت کشور و یا وزارت مسکت به امر خود ادامه می دهد. هماهنگی بین وزارتخانه ها و نظرات شخصی وزا گاها باعث عدم کارآیی این سیستم می شود و به تجربه می توان ادعا کرد که این ساختار عموما موفق عمل ننموده است.
مدل شماره چهار
در این مدل کلیه امور توسط شورای عالی مدیریت بحران هماهنگ و ساماندهی می گردد. نتایح حاصله توسط شورا به عالیترین مقام کشور ارائه و جهت اجرا بکار گرفته می شود. بیشتر کشورهای مدرن و پیشرفته دنیا امروزه از این طریق برای ساماندهی سیستم جامع مدیریت بحران خود عمل می نمایند.
در هر حال برای موفقیت سیستم انتخابی که متاثر از دولت مرکزی می باشد توجه به موارد زیر نیز ضروری می باشد:
-توجه و حساسیت مقام عالی کشور به این مهم چون حقیقتا برنامه های کاهش بلایا و مدیریت بحران مسئولیت های افقی در سیستم عمودی سیاست گذاری بین وزار می باشد لذا نیاز به توجه خاص برای ترغیب وزرا ضروری است:
-کمیته و یا شورای عالی مدیریت بحران باید از افراد دائمی تشکیل یابد تا برنامه ها دستخوش تغییرات دولتی و انتخابات نگردد، اگرچه افراد دائمی این ارگان حداقل نیروی انسانی لازمه باشد:
-با توجه به وضع قوانین مورد نیاز، شورای عالی بحران، همواره باید در صدد هماهنگی بین کلیه ارگانهای موجود برای راحتی و روان نمودن امور اقدام نماید. مشکلات درون سازمانی باید از طریق سیاست های ملی هموار گردند تا نظرات انفرادی وزرا و یا مسئولین در عملکرد کلی سیستم جایگاهی نداشته باشند.
-سازمان باید دارای توانایی و بنیه مالی و مهمتر از همه دسترسی به کلیه داده های در واحدهای اضطراری وزارتخانه ها و ارگانهای درگیر را داشته باشد. در زمان اضطرار، وجود قوانین برای انتقال قدرت و تصممی گیری به مدیران بحران ضروری مس یاشد. سه نمونه ترکیبی نیز توسط سازمان ملل برای تشکیلات مدیریت بحران کشورها همانگونه که در شکلهای (2-4) الی (4-4) نشان داده شده است نیز پیشنهاد می گردد.
نمونه هایی از ساختار سازمانی مدیریت بحران دیگر کشورها
در این سیستم برخی از چارت های سازمانی که در دیگر کشورهای جهان جهت بهره برداری بهینه از سیستم مدیریت بحران خود استفاده می نمایند برای مقایسه ارائه می گردد.
5-مدل مدیریت بحران – کشور ترکیه
مشخصات کلی کشور
جمعیت: 000/900/55 نفر
مساحت 450/779 کیلومتر متر
تولید ناخالص سرانه 1630 دلار
سوانح طبیعی: زمینلرزه و سیل
ساختار تشکیلات مدیریت بحران
ترکیه با توجه به لرزه خیزی کشور داریا یک سیستم منسجم و ساختاری کاملا تشکیلاتی برای مدیریت بحران این سانحه طبیعی می باشد. درجه مشارکت دولت برحسب نیاز و وسعت بحران تعیین شده و سپس توسط مسئولین عمل می گردد. سیستم مدیریت موجود دربرگیرنده منطقه، قسمتی از استان، استان و سپس کل کشور برحسب وسعت فاجعه را شامل می گردد. موارد کوچک در سطح منطقه و یا قیمتی از یک استان توسط مدیرا بخش عمل می شود ولیکن چنانچه ابعاد بحران از توان مدیران بخش خارج باشد استان و مقامات استانداری جهت کمک بسیج می گردند. و چنانچه ابعاد و وسعت بحران در سطح کشور مطرح گردد مسلما شورای عالی مدیریت بحران کشور که از وزرای مختلف تشکیل شده است امور را بعهده می یگرند. برخی از سوانح بسیار وسیع نیز توسط شورای هماهنگی امور اضطراری برنامه ریزی و هدایت می گردد.
برنامه جامع مدیریت بحران کشور ترکیه پس از تصویب قانون شماره 7269 در سال 1958 و سپس با متمم قانون شماره 1051 مورخ 1968 تکمیل و به مرحله اجرا گذاشته شد. این قوانین در رابطه با کمک و امداد برای مصدومین وسانح طبیعی وضع گردید.
قانون سال 1958 تشکیل کمیته امداد و نجات استانها را بتصویب رسانید. کمیته یادشده توسط استاندار منطقه هدایت و مدیریت می گردد. کشور ترکیه متشکل از 76 استان و در قالب 76 کمیته استانی امداد و نجات سازماندهی امور محوله را در سطح استانها به خود اختصاص داده است. این کمیته شامل نمایندگان عالی رتبه استانی از وزارتخانه های مختلف و نمایندگان ارگانهای درگیر در امور حوادث غیرمترقبه می باشد. برای مثال، نمایندگان حوادث غیرمترقبه، وزارت بهداشت و همچنین شهردار و یک نماینده از سازمان هلال احمر کشور، کمیته را رسمیت می بخشد.
در کشور ترکیه موضوع مدیریت بحران یک امر ستادی و کشوری قلمداد شده و امر و مسئولیت های مورد نیاز توسط دولت تعیین می گردد و بدین ترتیب مسئولیت مدیران محلی به حداقل می رسد. عموما استاندار توسط دولت مرکزی تعیین یم شود و در پروسه عملیاتی او هماهنگ کننده امور در سلسله مراتب مدیریتی می باشد. در ضمن، استاندار یک استان خسارت دیده از استانهای همجوار که خسارت ندیده اند می تواند کمک دریافت نماید. کلیه بودجه عملیات از دولت مرکزی تامین و در سطح منطقه توزیع می گردد بدین ترتیب با توجه به ساختار مدیریتی موجود در نقش شهرداران در رابطه با مدیریت بحران بسیار ناچیز و در عوض کلیه امور توسط استانداران هدایت می شود. در کلان مسئله، مراحل امداد، نجات و اسوده سازی توسط مراکز استانی و منطقه ای و مسئله بازسازی توسط دولت مرکزی انجام می گیرد. دولت های انتخابی محلی مسئول برنامه ریزی برای جلوگیری و پیشگیری از ساخت و ساز بی رویه و مسائل آماده سازی و آمادگی استانها و شهرها می باشند. در این رابطه هر وزارتخانه دارای یک واحد اضطراری و در کل نهایتا یک سیستن و هسته مرکزی برای این گونه امر در ترکیه وجود ندارد.
هلال احمر، ستاد حوادث غیرمترقبه و مردمی و همچنین ارتش نیز نقش اساسی در زمان بحران بخصوص در مرحله امداد برعهده دارند.
درحقیقت کلیه امور مربوط به حوادث غیرمترقبه در وزارتخانه های امور عمومی و مسکن شکل یافته و بدینوسیله کلیه قوانین لازم و هماهنگی های ستاد انجام می پذیرد. عموما وزارتخانه اصلی در رابطه با حوادث طبیعی این وزارتخانه می باشد ولیکن، در صورت نیاز همچون پناهندگی افراد بیگانه وزارت امور خارجه نیز در کمک رسانی به جمع دیگر وزارتخانه های می پیوندد.
برنامه آمادگی ملی
کشور ترکیه در حال حاضر دارای برنامه آمادگی ملی نمی باشد. استانها موظف به تهیه برنامه هیا اضطراری امداد و نجات و همچنین برنامه ریزی برای آمادگی می باشند. شایان ذکر است که کلیه وزارتخانه ها موظف به تشکیل ستاد حوادث غیرمترقبه و تشکیل سیستم داخلی مدیریت بحران خود برای زمان سوانح می باشند.
نقاط قون و ضعف سیستم مدیریت بحران کشور ترکیه
- نقاط قوت
عمومیت قانون – قوانین شماره 7269 و 1051 در رابطه با حوادث ماشی از سانحه طبیعی زمینلرزه شکل یافته است ولیکن سیستم جدید قوانین، عمومیت این مسئله را در رابطه با کل سوانح طبیعی شامل شده است. در ضمن مسائل مالی و طیقه واگذاری وامهای مردمی نیز در قوانین جدید بطور کامل و واضح شرح و عمومیت پیدا کرده است.
عمومیت کمکهای مالی – یکی از بندهای بسیار مهم قانون شماره 7269 تشکیل صندوق بلایا می باشد. این صندوق بدون دخالت دولت شکل سافته و کمکهای مالی لازم را برای ارگانهای درگیر مهیا می سازد. برای تکمیل قانون فوق، صندوق زمینلرزه نیز در سال 1971 تشکیل یافت که بودجه آن توسط دریافت مالیات از الکل و تنباکو می باشد.
بازنگری دائمی بر قوانین و مراحل اجرای طرح – ترکیه دارای قوانین متعددی در زمینه پاسخ گویی، بهبودی، بازسازی، کاهش اثرات و آمادگی در رده های کشوری، استانی و منطقه ای می باشد. این قوانین دائما با توجه به پیشرفت تکنولوژیکی و همچنین تجارب حاصله از رخداد بلایای طبیعی در حال بازنگری تکمیل می باشد.
عدم تاثیرپذیری توسط سیاست های محلی – از آنجائیکه استانداران و مدیران حوادئث طبیعی کارمندان دولتی می باشند لذا با تغییرات دولتهای محلی و انتخاب دستخوش اغییرات عمده نمی گردند درنتیجه سیاستهای موجود دارای پایداری قابل ملاحظه ای می باشند.
تعلیم و تربیت مسئولیتی دولتی – وزارت امور عمومی و مسکن دائما در حال برگزاری دوره های اموزشی برای کلیه سطوح مدیران درگیر در حوادث می باشد. این برنامه شامل دروس آمادگی، ارزیابی آسیب ساختمانها، اجرای قوانینی ساختمان، امدادهای اضطراتری و استفاده از قوانین کاربری می باشد.
-نقاط ضعف
سلسله مراتب دولتی – این امر باعث از دسا دادن لتگیزه برای مردن و مدیران منطقه ای و شهری شده است. درنتیجه دولت های محلی و افراد منتخب با علاقه و شوق نسبت به مشارکت در امو ر اقدام نمی ورزند.
عدم تعریف رابطه منطقی بین دولت مرکزی و مقامات استانی – این موضوع عموما در بحرانهای کشور بخصوص در زمان حسن عملیات بسیار نامتناسب عمل و سیستم را دچار مشکلات اساسی نموده است. تعریف بهتر بین این دو عضو سیستم جامع مدیریت بحران نیاز به بررسی دقیقتر دارد.
مقامات عملیاتی – این افراد و مدیران عموما افرادی هساتد که در مواقع اضطراری برحسب نیاز از مقامات استانی انتخاب و امور عملیات را بدست می گیرند. عموما این افراد با منطقه آشنایی کافی نداشته لذا بارها مشاهده شده است که عدم آشنایی این افراد به منطقه مشکل آفرین شده است.
قوانین کاربردی – در حال حاضر قانونی برای استفاده از نقشه های ریز پهنه بندی برای تخصیص کاربری ها در سطح کشور وجود ندارد. در ضمن مقامات محلی برای کسب سرمایه های بیشتر، عموما به مستله خطرات ناشی از زمینلرزه در مناطق تجاری توجه نداشته لذا در برنامه توسعه مناطق، مسئله خطرات ناشی از بحرانهای طبیعی نا حد زیادی نادیده گرفته می شود. بازنگری و تصویب قانون کاربری زمین کمک شایانی به برنامه های پیشگیری خواهخد داشت.
ساخت و ساز بی رویه – این امر همانند بیشتر کشورهای جهان در ترکیه نیز رواح دارد. عموما مقامات محلی در سخت گیری برای اجرای آئین نامه های ساختمانی رقبت زیادی نشان نمی دهند. این مسئله در دهستانها و محدوده های خارج شهری بیشتر بچشم می خورد.
برخورد کاملا تشکیلاتی – درست است که داشتن تشکیلات منسجم در مدیریت بحران خوب عمل می نماید ولیکن در ترکیه از شرکت جوامع درگیر در امر مدیریت بحران چشم پوشی شده و مشارکت این مردم درنظر گرفته نمی شود. طبق قانون، کلیه وظایف برعهده دولت و بازساطی نیز بصورت کامل در حیطه وظایف دولت می باشند. نقش مردم و جوامع درگیر در سیستم فعلی جایگاه ویژه ای ندارد.
محدودیتهای موجود
بطور کلی در حال حاضر طبق قوانین حاکم و موجود، مدیران و مسئولین کشوری بطور کامل از برنامه ریزان برای آمادگی و مدیریت بحران حمایت می نمایند و هیچگونه مخالفت سیاسی با امرو موجود وجود ندارد. در سطح مدیریتی نیز ترکیه دارای افراد و پرسنل شایسته و قابل برای تهیه برنامه های جدی و قابل استفاده یم باشد. نیروی انسانی کارآمد و متخصص در این کشور بالا و نیازی به کمک های خارجی در این خصوص نمی باشد. در خصوص ذخیره سازی نیز کشور با توجه به رشد اقتصادی دهه اخیر قابلیت چشمگیری را پیدا کرده و در این راستا نیز دولت اقدامات مفیدی را در دست تهیه دارد.
تغییرات جدید در مدل موجود
در پنج سال لخیر هیچگونه تغییرات جدی در برنامه کاهش خطرات و سیستم مدیریت بحران کشور صورت نپذیرفته است. ولیکن برای بهینه ساختن سیستم حاضر، موارد زیر توط مسئولین کشور تحت بررسی یم باشد:
تهیه برنامه و اعمال هرچه بهتر قوانین و آئین نامه های مقاوم سازی در سطح کشور و در رابطه با هر نوع ساخت و ساز:
سیستم دفاع غیرنظامی حتما بازنگری و در جهت بهینه سازی وضعیت موجود این ارگان باید سرمایه گذاری های لازم بعمل آید. این ارگان باید از افراد متخصص و همچنین واحدهای عملیاتی سریع در سیستم خود استفاده و بهره جوید:
مقامات محلی باید از آموزشهای لازم بهره و سیستم موجود عملیاتی باید به تجهیزات مدرن تجهیز گردند:
برنامه کاهش خطرات باید تکیه بیشتری در سیستم مدیریتی پیدا نماید. در حال حاضر تاکید عموما بر مسائل بعد از بحران می باشد
مسائل مالی و هزینه هیا لازمه باید توسط سیستم مشارکتی بین دولت، شرکتهای بیمه و خود جوامع و افراد آن تقسیم و عمل گردد:
تحلیل وضعیت موجود و تعیین مناطق پرحطر و همچنین آسیب پذیری در اولویت برنامه ریزان شهری قرار گیرد.
رابطه ارگانیک بین سیستم و سازمانهای غیردولتی و کشورهای کمک دهنده خارجی
-سازمانهای غیردولتی
هلال احمر کشور ترکیه یک سازمان کاملا مستقل غیر دولتی نیم باشد ولیکن تا حدودی عملکرد سازمانهیا غیردولتی را دارد. این ارگان در کلیه سیکل مدیریت بحران کشور نقش داشته و اقدامات بسیار شایسته ای را انجام می دهد. این ارگان عموما مسئول امداد و نجات و همچنین تهیه اسکان موقت، بهداشت منطقه و توزیع مواد غذایی در بحرانها می باشد. در حال حاضر سازمان غیردولتی دیگری در سیستم فعلی دارای وظایف بخصوصی در سیکل بحران نمی باشد. گاها بعد از وقوع چنین حوادثی برخی از روزنامه ها اقدام به جمع آوری کمک های مردمی می نمایند که غالبا نیز بسیار موفق نبوده است.
-کشورهای کمک دهنده خارجی
تصمیم نهایی برای دریافت کمکهای خارجی بر عهده شورای عالی وزرا می باشد. چنانچه تصمیم برای دریافت کمکهای مساعد باشد، این کمکهای توسط هماهنگی های لازم بین وزارت امور عمومی و مسکن از طریق استانداران مناطق به اجرا گذاشته می شود. لیست موارد مورد نیاز توسط مقامات محلی تهیه و در اختیار مقامات سازمان ملل (DHA-UNDRO) گذاشته می شود. سازمان ملل متحد و همچنین 9 سازمان غیردولتی در مدیریت بحران این زمینلرزه مشارکت و مراحل عملیاتی را حقیقتا تا حدود زیادی راحت تر و روان تر نمودند.
6-زلزله بم
چکیده
زلزله دی ماه 1382 که شهر بم و روستاهای اطراف آن را لرزاند مرگبارترین زلزله تاریخ معاصر ایران در نیم قرن اخیر در 25 سال گذشته به شمار می اید. این فاجعه که بخش وسیعی از منطقه دشت بم را وراین کرد، از لسیاری جهات موردی استثنایی و در خور برسی و مطالعه همه جانبه است و برای نخستین بار، حجم بسیار وسیعی از کمک های داخلی و بین المللی را به منطقه سرازیر کرد. اکنون که بیش از یک سال از رخداد سانحه می گذرد، برنامه بازسازی شهر در دست تهیه است.
نظریه های موجود در باب سانحه، توسعه و بازسازی و ارتباط تنگاتنگ آنان با یکدیگر گویای آن است که سانحه در عین حال که می تواند باعث عقب ماندگی و اخلال در روند اهداف توسعه شود، فرصت های مناسبی برای رسیدن به مقاصد توسعه به هنگام بازسازی فراهم می آورد که تا قبل از رخداد سانحه امکام پذیر نبودند. به زبان دیگر، سانحه به مثابه تیغ دولبه ای است که برنامه ریزی جامع بازسازی می تواند از آن موقعیتی متاسب در جهت توسعه پدید آورد.
بت توجه به نوپا بودن نسبی مطالعات سانحه در جهان و تاکید بر این مطالب که بازسازی یک تخصص است و با ساختمان سازی یا شهرسازی تفاوت های بنیادین دارد. این مقاله بنا دارد ضمن مروری بر قراینمد عملیات اماداد و ساماندهی که در بم تا کنون انجام شده است. به چالش ها و راهکارهایی اشاره کند که در برنامه ریزی یک بازسازی جامع نق تعیین کننده دارند.
مقدمه
در سحرگاه روز جمعه، پنجم دی ماه 1382، زلزله مهیبی با شدت 5/6 درجه در مقیاس ریشتر، شهر بم و روستاهیا اطراف آن را در استان کرمان به لرزه درآورد. اگرچه تا کنون آمار نهایی کشته شدگان و مجروحان به طور رسمی اعلام نشده است، قرائن موجود حاکی از کشته شده بیش از 40 هزار تن و مجروح شدن بیش از سی هزار تن و بی خانمانی حدود 75 هزار تن است. رخداد این فاجعه باعث صدمات شدید یا تخریب حدود 85 درصد بناهای مسکونی، تجاری،بهداشتی و اداری شهر بم و روستاهای اطراف آن شد. که از همان ساعات نخست فاجعه ارگان های مسئول امدادگر از قبیل جمعیت هلال احمر، ارتش و سپاه پاسداران به یاری مصیبت دیدگان شتافتند.
گروه پژوهشی بازسازی دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی نیز، که از سال 1377 تشکیل شد، بلافاصله هیئتی عازم منطقه کرد تا ضمن ثبت روند امداد و ساماندهی، توصیه هایی در جهت ادامه فرایند عملیات ارائه دهد.
فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد
تعداد صفحات این مقاله 62 صفحه
پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید
دانلود مقاله مدیریت بحران