زکات از مصادیق بارز صدقات واجب و متفق علیه اسلامی است که به عنوان پشتوانه مالی برنامه های اجتماعی، در اصلاح ساختار جامعه و تطهیر زندگی ، تزکیه ی نفوس و تالیف قلوب مردم، نقش بسزایی دارد.تبیین مفهوم زکات، بیان ادله و علل وجوب، تاکید بر ساماندهی و حسن استفاده از این منبع عظیم مالی، احصاء شمه ای از برکات و کنکاش در شناخت موارد وجوب و احکام فقهی ومحل مصرف آن، از دیدگاه آیات و مشهورترین تفاسیر شیعه وسنی، ، رسالتی است که این پایان نامه در حد وسع خود به آن ها می پردازد.
معنی لغوی زکات
«زکات و نماء و زیادی در لغت به یک معنا بوده ونیز گفته اند زکات به معنی طهارت است» (ترجمه ی منجد الطلاب بندر ریگی 1371/221)
آیه ی زکات یعنی« خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِم بِهَا وَصَلِّ عَلَیْهِمْ إِنَّ صَلاَتَکَ سَکَنٌ لَّهُمْ وَاللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ »( توبه/ 103 )دلالت دارد بر این که زکات مصطلح یکی از مصادیق صدقه است و از این جهت آن را زکات گفته اند که صدقه است؛ چون صدقه پاک کننده است و زکات هم از تزکیه و به معنای پاک کردن است.
چنان که پیداست در این جا نیز هر چند ابتدائاً زکات به معنی نمو گرفته شده است، امّا نشان می دهد که معنی تطهیر نیز در آن نهفته است؛ چون عادت کردن مردم بر انجام اعمال شایسته و تخلّق ایشان به فضایل، فرع بر پاک شدن از رذایل و دوری جستن از بدی ها است.
اگر می بینید امروز وقتی کلمه ی زکات به کار می رود، ذهن به زکات واجب منصرف شده و صدقه به ذهن نمی آید، نه از این جهت است که بر حسب لغت عرب، صدقه زکات نباشد؛ بلکه، از این جهت است که در مدت هزار و چند صد سال که از عمر اسلام گذشته است مسلمانان، کلمه ی زکات را در «زکات واجب» به کار برده اند و گرنه، در صدر اسلام، زکات به همان معنی لغوی خود بوده است و معنای لغوی زکات اعّم است از معنای مصطلح آن و صدقه را هم شامل می شود و در حقیقت زکات در لغت به ویژه اگر در مقابل نماز قرار گیرد، به معنی انفاق مال در راه خداست.
خلاصه آن که زکات در لغت به معنی زیاد شدن و تطهیر است و در صدر اسلام بعد از معنی لغوی ،در عموم انفاقات مالی اعم از صدقه مستحب و واجب بکار می رفته است و بعد از نزول آیه زکات و در اثر کثرت استعمال مسلمین در زکات واجب، در همین واجب غالب شده است.
سابقه ی زکات
زکات به معنای انفاق مال، که در قرآن در برابر نماز آمده است، منحصر به شریعت محمد صلی الله علیه و آله نیست؛ بلکه، در امم سالفه نیز بوده است؛ چنان که قرآن کریم درباره ی حضرت ابراهیم و اسحق و یعقوب می فرماید:« وَأَوْحَیْنَا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِیتَاء الزَّکَاةِ وَکَانُوا لَنَا عَابِدِینَ »=و به ایشان انجام دادن کارهاى نیک و برپاداشتن نماز و دادن زکات را وحى کردیم و آنان پرستنده ما بودند . ( انبیاء/73)یا در مورد حضرت اسمعیل آمده است که:« وَکَانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَاةِ وَالزَّکَاةِ وَکَانَ عِندَ رَبِّهِ مَرْضِیًّا»=و خاندان خود را به نماز و زکات فرمان مىداد و همواره نزد پروردگارش پسندیده[رفتار] بود (مریم /55) و حضرت عیسی در طفولیت می فرماید:« وَأَوْصَانِی بِالصَّلَاةِ وَالزَّکَاةِ مَا دُمْتُ حَیًّا »= و تا زندهام به نماز و زکات سفارش کرده است(مریم/31)
حضرت موسی ـ علیه السلام ـ نیز خطاب به بنی اسرائیل می فرماید: «أَقِیمُوا الصَّلاهَ وَ آتُوا الزَّکاهَ» = و نماز را بر پا دارید و زکات را بدهید. (بقره/43)
امّا این که بگوییم زکات در امم سالفه هم به معنی مصطلح در بین مسلمانان بوده و همین مقررات در مورد آن اعمال می شده است دلیلی در این خصوص در دست نیست.
آیه ی وجوب
وجوب زکات و حدود آن
خداوند در قرآن می فرماید « وَرَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ فَسَأَکْتُبُهَا لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَالَّذِینَ هُم بِآیَاتِنَا یُؤْمِنُونَ » = و رحمتم همه چیز را فرا گرفته است و به زو
پروپوزال بررسی احکام فقهی زکات از منظر قرآن وتفاسیر شیعه واهل سنت