این آزمایش به منظور مطالعه اثر سلنیوم بر ارتقاء مقاومت به خشکی در دو رقم مختلف گندم (آذر2 و پیشتاز) در پاییز سال 1385 در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج واقع در ماهدشت کرج و در آزمایشگاه های تخصصی دانشکده کشاورزی دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج و دانشگاه تربییت معلم تهران صورت گرفته است. بذور دو رقم گندم در شرایط آبیاری معمولی و تنش خشکی کشت گردید. از تیمار سلنیوم به صورت ماده سلنات سدیمNa2 Se O3 5H2O)) با سه غلظت(شاهد =b0) و (mg/lit20 =b1)و(mg/lit 25b2=) به صورت محلول پاشی در مراحل آغازین Booting Stage(شکم خوش شدن) استفاده گردید. طرح آزمایشی به صورت اسپلیت فاکتوریل بود که در 4 تکرار در مزرعه اجرا شد. لذا به ترتیب اهمیت، تنش خشکی و سطوح سلنیوم به صورت فاکتوریل در کرت های اصلی و ارقام گندم در کرت های فرعی در نظر گرفته شد. در این آزمایش فاکتور a(سطوح آبیاری) ، فاکتور b(سطوح سلنیوم) و فاکتور c(ارقام گندم) را تشکیل دادند. از مهم ترین صفات بررسی شده در مزرعه عبارتند از : عملکرد دانه، وزن سنبله، عملکرد کاه و کلش، وزن هزار دانه، TDW (وزن ماده خشک کل)، HI(شاخص برداشت)، میانگین تعداد پنجه کل، بارور و میانگین طول سنبله بود. همچنین از مهم ترین صفات اندازه گیری شده در آزمایشگاه عبارتند از : سنجش میزان فعالیت آنزیم های آنتی اکسیدانت کاتالاز، گلوتاتیون پراکسیداز، سوپر اکسید دیسموتاز و سنجش بیو مارکرهای مالون دی آلدئید، دی تیروزین، دی هیدروکسی گوانوزین و اندازه گیری رطوبت نسبی برگ و درصد جوانه زنی بذور مورد نظر در پتانسیل های اسمزی 0 و 8- بار. نتایج حاصل از بررسی های آزمایشات جداگانه مزرعه ای نشان می دهد که صفات وزن سنبله، شاخص برداشت، عملکرد دانه، وزن ماده خشک کل، میانگین تعداد پنجه کل و بارور، میانگین طول سنبله، وزن هزار دانه اختلاف معنی داری داشته و اختلاف عملکرد کاه و کلش از نظر آماری معنی دار نمی باشد. نتایج حاصله از بررسی های آزمایشگاهی نشان داد که صفات رطوبت نسبی برگ (RWC)، قوه نامیه(درصد جوانه زنی) از نظر آماری دارای اختلاف معنی داری بودند. درصد جوانه زنی را در شرایط محیط کشت حاوی آب مقطر و محیط کشت حاوی آب مقطر همراه با مانیتول سنجیدیم که مشخص گردید درصد جوانه زنی در شرایط محیط کشت آب مقطر همراه با مانیتول (8-بار) به شدت کاهش یافت. همچنین بررسی نتایج آزمایشات بیوشیمیایی نشان داد که سطح فعالیت آنزیم های آنتی اکسیدانت کاتالاز، گلوتاتیون پراکسیداز و سوپر اکسید دیسموتاز در شرایط تنش به شدت افزایش یافت و در شرایطی که محلول پاشی سلنیوم انجام گردید میزان این آنزیم ها کاهش یافت. همچنین رقم آذر2 نسبت به رقم پیشتاز حاوی آنزیم های آنتی اکسیدانت بیشتری بود.اثر سلنیوم بر بیو مارکرهای MDAو 8-OH-dG در سطح احتمال 5% معنی دار بود.
ایران یکی از کشورهایی است که دارای آب وهوای گرم و خشک است واز نظر دسترسی به آب در تمامی طول دوران رشد گیاه دارای کمبود می باشد. به همین خاطر از نظر کمی و کیفی عملکرد مطلوب حاصل نمی گردد. به جز مناطق کوچکی از شمال و غرب کشور بقیه مناطق جزء نقاط خشک محسوب می شوند یعنی بیش از 64% از کل اراضی زیر کشت ایران در اقلیم نیمه خشک و دیمزارها قرار دارند(35).از طرف دیگر افزایش بی رویه جمعیت در طول دهه های اخیر و لزوم تاًمین نیاز غذایی آنها توجه دولت را به بهره برداری بهینه از منابع آبی و خاکی کشور جلب نموده است(21).
لذا یکی از راهکارهای افزایش کیفی محصولات زراعی برای مقابله با تنش خشکی افزایش آنزیم های آنتی اکسیدانت در گیاهان می باشد. یکی از عناصر ضروری برای رشد گیاه و تولید آنزیمهای آنتی اکسیدانت برای مقابله با تنش ها عناصر سلنیوم و روی می باشند.
سلنیوم یک عنصر ضروری برای انسانها و حیوانات می باشد ولی نقش آن در گیاهان هنوز به طور کامل شناخته شده نیست. جذب سلنیوم در بسیاری از افراد دنیا کمتر از میزان مورد نیاز آنها می باشد. در برخی از کشورهای اروپایی میزان جذب سلنیوم در دهه های اخیر به طور مشخصی کاهش یافته است. دلیل اصلی کم بودن سلنیوم در گندم به علت کمبودن منبع سلنیوم در خاک می باشد.
بیش از 60 درصد جمعیت جهان دارای کمبود آهن، 30 درصد دارای کمبود روی، 30 درصد دارای کمبود ید و حدود 15 درصد دارای کمبود سلنیوم می باشند (White & Broadly,2005).
از آنجایی که غلات منبع مهمی از سلنیوم برای انسانها می باشد غنی سازی زیستی[1] سلنیوم در گندم تأثیر بسیار مطلوبی در افزایش میزان سلنیوم در انسانها دارد. غنی سازی زیستی یک استراتژی مطلوب است که هدف آن تمرکز عناصر ضروری در بخش های خوراکی گیاهان با استفاده از کودهای معدنی می باشد.
روش های غنی سازی زیستی سلنیوم در گیاهان باید به وسیله آزمایش ها و پژوهش های بیشتر مورد بررسی قرار گیرد تا نقش این عنصر و رابطه آن با آنزیمهای آنتی اکسیدانت از لحاظ فیزیولوژیکی و زراعی آشکار گردد.
غنی سازی زراعی محصولات با استفاده از کودهای حاوی سلنیوم که در برخی از کشورها انجام شده است راه حلی مناسب و کوتاه مدت برای بهبود محتوای سلنیوم در گندم می باشد، همانگونه که در کشور فنلاند این عمل صورت گرفته است.
شواهدی وجود دارد که سلنیوم یک نقش محافظتی را در سیستم ایمنی انسان ایفا می کند. مثلاً در خنثی کردن عفونتهای ویروسی خطرناک و در پیشگیری از نازایی وبرخی سرطانها سلنیوم نقش دارد (Rayman,2002 & Combs,2005).
حداقل سطح غذایی سلنیوم برای انسان و حیوان در حدود 100 – 50 میکرو گرم سلنیوم در کیلوگرم در غذا یا علوفه خشک می باشد و میزان سلنیوم کمتر از این مقدار ممکن است سبب بیماریهای دفاعی شدید گردد (Gissel-Nielsen et al., 1987).
سلنیوم:
سلنیوم در گروه 16 جدول تناوبی است.در سال 1817 توسط یک شیمیدان سوئدی به نام Baron jns.Jacob Berzelius دربقایای اسید سولفوریک کشف شد.
سلنیوم عنصری است با جرم اتمی نسبی 78.96 و عدد اتمی 34.چگالی آن 4.81 است.یک نافلز شبیه گوگرد است.چگالی نسبی آن 481،نقطه ذوب آن 217درجه سانتیگراد ونقطه جوش آن 684.9 درجه سانتیگراد می باشد.سلنیوم به چند فرم آلوتروپ وجود د ارد.[2]
سلنیوم فلزی است جامد خاکستری،نقره ای و بلوری. جزء نیمه رساناها است که مقاومت الکتریکی آن در معرض نور تغییر می کند و در سلولهای فتوالکتریک به کار می رود. سلنیوم به صورت سلنید های فلزات ، همراه با سولفیدهای آنها یافت می شود.در ساختن کائوچو و شیشه قرمز نیز به کار می رود.برای گلوتاتیون پراکسیداز و تعداد دیگری از آنزیمها به عنوان پیش ماده مورد نیاز می باشد. در مقادیر زیاد سمی است.نیمه عمر آن 119.78روز است. در Scintography(عکس برداری با اشعه گاما) از پانکراس و غدد پاراتیروئید استفاده می شود. در درمان Seborrhea(بیش فعالی غدد چربی) پوست سر و جمجمه یا شوره سر استفاده می شود و به عنوان یک محول برای سر مورد استفاده قرار می گیرد.سلنیوم تا حدی مانند Tellurium می باشد.سلنیوم تشکیل اسید سلنیوس و اسید سلنیک[3] نیز می دهد. نمکهای مهم سلنیوم ، سلنیت ها و سلنات ها می باشند که معمولاً از بازیافت سنگهای معدنی مس-سولفور حاصل می گردد.
سلنیوم خاکستری هادی جریان الکتریکی است و در روشنایی بهتر از تاریکی عمل می کند. به همین دلیل در بسیری از کارهای فتوالکتریکی به شکل سلنیوم قرمز یا سدیم سلنید مورد استفاده قرار می گیرد.همچنین استفاده زیادی در دکلریزه کردن شیشه دارد، زیرا رنگ سبز ترکیبات فلزی را خنثی می کند.
سلنات سدیم یک حشره کش برای مبارزه با حشراتی است که به گیاهان زراعی و گلها حمله می کنند خصوصاً گلهایی مانند میخک صد پر و گل داوودی(مینای طلایی). حشره کش اطراف ریشه پراکنده می شود و به وسیله شیره به سمت گیاه حمل می شود.
سولفید سلنیوم در درمان شوره سر،آکنه (جوش پوست و صورت)،جوش ناشی از غرور جوانی،اگزما(سودا)،آماس غدد چربی پوست و دیگر بیماریهای پوستی استفاده می شود.
اهداف تحقیق:
1-بررسی و شناخت عکس العملهای گیاه گندم در شرایط تنش خشکی و توانایی تحمل آن در این شرایط.
2-آگاهی از جنبه ها و تغییرات فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی به همراه تغییرات مورفولوژیکی در انتخاب دقیق ارقام متحمل به خشکی گندم.
3-ارزیابی ارقام مختلف گندم بر اساس تحمل آنها نسبت به خشکی،به منظور معرفی آنها به کشاورزان مناطق خشک و نیمه خشک کشور.
4-بررسی نقش سلنیوم در افزایش تحمل به خشکی در محصول گندم و صفات مورفولوژیکی و فیزیولوژیکی گندم.
5-اندازه گیری سطح فعالیت آنزیمهای آنتی اکسیدانت به عنوان شاخص مقاومت به خشکی در ارقام گندم.
6-بررسی اثر تنش خشکی بر عملکرد و اجزاء آن در محصول گندم.
7-بررسی تاًثیر غلظت سلنیوم بر روی آنزیمهای آنتی اکسیدانت.
این آزمایش به منظور مطالعه اثر سلنیوم بر ارتقاء مقاومت به خشکی در دو رقم مختلف گندم (آذر2 و پیشتاز) در پاییز سال 1385 در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج واقع در ماهدشت کرج و در آزمایشگاه های تخصصی دانشکده کشاورزی دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج و دانشگاه تربییت معلم تهران صورت گرفته است. بذور دو رقم گندم در شرایط آبیاری معمولی و تنش خشکی کشت گردید. از تیمار سلنیوم به صورت ماده سلنات سدیمNa2 Se O3 5H2O)) با سه غلظت(شاهد =b0) و (mg/lit20 =b1)و(mg/lit 25b2=) به صورت محلول پاشی در مراحل آغازین Booting Stage(شکم خوش شدن) استفاده گردید. طرح آزمایشی به صورت اسپلیت فاکتوریل بود که در 4 تکرار در مزرعه اجرا شد. لذا به ترتیب اهمیت، تنش خشکی و سطوح سلنیوم به صورت فاکتوریل در کرت های اصلی و ارقام گندم در کرت های فرعی در نظر گرفته شد. در این آزمایش فاکتور a(سطوح آبیاری) ، فاکتور b(سطوح سلنیوم) و فاکتور c(ارقام گندم) را تشکیل دادند. از مهم ترین صفات بررسی شده در مزرعه عبارتند از : عملکرد دانه، وزن سنبله، عملکرد کاه و کلش، وزن هزار دانه، TDW (وزن ماده خشک کل)، HI(شاخص برداشت)، میانگین تعداد پنجه کل، بارور و میانگین طول سنبله بود. همچنین از مهم ترین صفات اندازه گیری شده در آزمایشگاه عبارتند از : سنجش میزان فعالیت آنزیم های آنتی اکسیدانت کاتالاز، گلوتاتیون پراکسیداز، سوپر اکسید دیسموتاز و سنجش بیو مارکرهای مالون دی آلدئید، دی تیروزین، دی هیدروکسی گوانوزین و اندازه گیری رطوبت نسبی برگ و درصد جوانه زنی بذور مورد نظر در پتانسیل های اسمزی 0 و 8- بار. نتایج حاصل از بررسی های آزمایشات جداگانه مزرعه ای نشان می دهد که صفات وزن سنبله، شاخص برداشت، عملکرد دانه، وزن ماده خشک کل، میانگین تعداد پنجه کل و بارور، میانگین طول سنبله، وزن هزار دانه اختلاف معنی داری داشته و اختلاف عملکرد کاه و کلش از نظر آماری معنی دار نمی باشد. نتایج حاصله از بررسی های آزمایشگاهی نشان داد که صفات رطوبت نسبی برگ (RWC)، قوه نامیه(درصد جوانه زنی) از نظر آماری دارای اختلاف معنی داری بودند. درصد جوانه زنی را در شرایط محیط کشت حاوی آب مقطر و محیط کشت حاوی آب مقطر همراه با مانیتول سنجیدیم که مشخص گردید درصد جوانه زنی در شرایط محیط کشت آب مقطر همراه با مانیتول (8-بار) به شدت کاهش یافت. همچنین بررسی نتایج آزمایشات بیوشیمیایی نشان داد که سطح فعالیت آنزیم های آنتی اکسیدانت کاتالاز، گلوتاتیون پراکسیداز و سوپر اکسید دیسموتاز در شرایط تنش به شدت افزایش یافت و در شرایطی که محلول پاشی سلنیوم انجام گردید میزان این آنزیم ها کاهش یافت. همچنین رقم آذر2 نسبت به رقم پیشتاز حاوی آنزیم های آنتی اکسیدانت بیشتری بود.اثر سلنیوم بر بیو مارکرهای MDAو 8-OH-dG در سطح احتمال 5% معنی دار بود.
ایران یکی از کشورهایی است که دارای آب وهوای گرم و خشک است واز نظر دسترسی به آب در تمامی طول دوران رشد گیاه دارای کمبود می باشد. به همین خاطر از نظر کمی و کیفی عملکرد مطلوب حاصل نمی گردد. به جز مناطق کوچکی از شمال و غرب کشور بقیه مناطق جزء نقاط خشک محسوب می شوند یعنی بیش از 64% از کل اراضی زیر کشت ایران در اقلیم نیمه خشک و دیمزارها قرار دارند(35).از طرف دیگر افزایش بی رویه جمعیت در طول دهه های اخیر و لزوم تاًمین نیاز غذایی آنها توجه دولت را به بهره برداری بهینه از منابع آبی و خاکی کشور جلب نموده است(21).
لذا یکی از راهکارهای افزایش کیفی محصولات زراعی برای مقابله با تنش خشکی افزایش آنزیم های آنتی اکسیدانت در گیاهان می باشد. یکی از عناصر ضروری برای رشد گیاه و تولید آنزیمهای آنتی اکسیدانت برای مقابله با تنش ها عناصر سلنیوم و روی می باشند.
سلنیوم یک عنصر ضروری برای انسانها و حیوانات می باشد ولی نقش آن در گیاهان هنوز به طور کامل شناخته شده نیست. جذب سلنیوم در بسیاری از افراد دنیا کمتر از میزان مورد نیاز آنها می باشد. در برخی از کشورهای اروپایی میزان جذب سلنیوم در دهه های اخیر به طور مشخصی کاهش یافته است. دلیل اصلی کم بودن سلنیوم در گندم به علت کمبودن منبع سلنیوم در خاک می باشد.
بیش از 60 درصد جمعیت جهان دارای کمبود آهن، 30 درصد دارای کمبود روی، 30 درصد دارای کمبود ید و حدود 15 درصد دارای کمبود سلنیوم می باشند (White & Broadly,2005).
از آنجایی که غلات منبع مهمی از سلنیوم برای انسانها می باشد غنی سازی زیستی[1] سلنیوم در گندم تأثیر بسیار مطلوبی در افزایش میزان سلنیوم در انسانها دارد. غنی سازی زیستی یک استراتژی مطلوب است که هدف آن تمرکز عناصر ضروری در بخش های خوراکی گیاهان با استفاده از کودهای معدنی می باشد.
روش های غنی سازی زیستی سلنیوم در گیاهان باید به وسیله آزمایش ها و پژوهش های بیشتر مورد بررسی قرار گیرد تا نقش این عنصر و رابطه آن با آنزیمهای آنتی اکسیدانت از لحاظ فیزیولوژیکی و زراعی آشکار گردد.
غنی سازی زراعی محصولات با استفاده از کودهای حاوی سلنیوم که در برخی از کشورها انجام شده است راه حلی مناسب و کوتاه مدت برای بهبود محتوای سلنیوم در گندم می باشد، همانگونه که در کشور فنلاند این عمل صورت گرفته است.
شواهدی وجود دارد که سلنیوم یک نقش محافظتی را در سیستم ایمنی انسان ایفا می کند. مثلاً در خنثی کردن عفونتهای ویروسی خطرناک و در پیشگیری از نازایی وبرخی سرطانها سلنیوم نقش دارد (Rayman,2002 & Combs,2005).
حداقل سطح غذایی سلنیوم برای انسان و حیوان در حدود 100 – 50 میکرو گرم سلنیوم در کیلوگرم در غذا یا علوفه خشک می باشد و میزان سلنیوم کمتر از این مقدار ممکن است سبب بیماریهای دفاعی شدید گردد (Gissel-Nielsen et al., 1987).
سلنیوم:
سلنیوم در گروه 16 جدول تناوبی است.در سال 1817 توسط یک شیمیدان سوئدی به نام Baron jns.Jacob Berzelius دربقایای اسید سولفوریک کشف شد.
سلنیوم عنصری است با جرم اتمی نسبی 78.96 و عدد اتمی 34.چگالی آن 4.81 است.یک نافلز شبیه گوگرد است.چگالی نسبی آن 481،نقطه ذوب آن 217درجه سانتیگراد ونقطه جوش آن 684.9 درجه سانتیگراد می باشد.سلنیوم به چند فرم آلوتروپ وجود د ارد.[2]
سلنیوم فلزی است جامد خاکستری،نقره ای و بلوری. جزء نیمه رساناها است که مقاومت الکتریکی آن در معرض نور تغییر می کند و در سلولهای فتوالکتریک به کار می رود. سلنیوم به صورت سلنید های فلزات ، همراه با سولفیدهای آنها یافت می شود.در ساختن کائوچو و شیشه قرمز نیز به کار می رود.برای گلوتاتیون پراکسیداز و تعداد دیگری از آنزیمها به عنوان پیش ماده مورد نیاز می باشد. در مقادیر زیاد سمی است.نیمه عمر آن 119.78روز است. در Scintography(عکس برداری با اشعه گاما) از پانکراس و غدد پاراتیروئید استفاده می شود. در درمان Seborrhea(بیش فعالی غدد چربی) پوست سر و جمجمه یا شوره سر استفاده می شود و به عنوان یک محول برای سر مورد استفاده قرار می گیرد.سلنیوم تا حدی مانند Tellurium می باشد.سلنیوم تشکیل اسید سلنیوس و اسید سلنیک[3] نیز می دهد. نمکهای مهم سلنیوم ، سلنیت ها و سلنات ها می باشند که معمولاً از بازیافت سنگهای معدنی مس-سولفور حاصل می گردد.
سلنیوم خاکستری هادی جریان الکتریکی است و در روشنایی بهتر از تاریکی عمل می کند. به همین دلیل در بسیری از کارهای فتوالکتریکی به شکل سلنیوم قرمز یا سدیم سلنید مورد استفاده قرار می گیرد.همچنین استفاده زیادی در دکلریزه کردن شیشه دارد، زیرا رنگ سبز ترکیبات فلزی را خنثی می کند.
سلنات سدیم یک حشره کش برای مبارزه با حشراتی است که به گیاهان زراعی و گلها حمله می کنند خصوصاً گلهایی مانند میخک صد پر و گل داوودی(مینای طلایی). حشره کش اطراف ریشه پراکنده می شود و به وسیله شیره به سمت گیاه حمل می شود.
سولفید سلنیوم در درمان شوره سر،آکنه (جوش پوست و صورت)،جوش ناشی از غرور جوانی،اگزما(سودا)،آماس غدد چربی پوست و دیگر بیماریهای پوستی استفاده می شود.
اهداف تحقیق:
1-بررسی و شناخت عکس العملهای گیاه گندم در شرایط تنش خشکی و توانایی تحمل آن در این شرایط.
2-آگاهی از جنبه ها و تغییرات فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی به همراه تغییرات مورفولوژیکی در انتخاب دقیق ارقام متحمل به خشکی گندم.
3-ارزیابی ارقام مختلف گندم بر اساس تحمل آنها نسبت به خشکی،به منظور معرفی آنها به کشاورزان مناطق خشک و نیمه خشک کشور.
4-بررسی نقش سلنیوم در افزایش تحمل به خشکی در محصول گندم و صفات مورفولوژیکی و فیزیولوژیکی گندم.
5-اندازه گیری سطح فعالیت آنزیمهای آنتی اکسیدانت به عنوان شاخص مقاومت به خشکی در ارقام گندم.
6-بررسی اثر تنش خشکی بر عملکرد و اجزاء آن در محصول گندم.
7-بررسی تاًثیر غلظت سلنیوم بر روی آنزیمهای آنتی اکسیدانت.
-2-مشخصات و خصوصیات مناطق خشک و نیمه خشک
مناطقی که دارای نزولات سالیانه 500-250 میلیمتر هستند مناطق نیمه خشک به حساب می آیند . مناطق نیمه خشک از نظر نوسان فصلی ، درجه حرارت و نوع پراکنش نزولات تفاوت زیادی دارند .مناطق خشک و نیمه خشک جهان تقریبا 7/44 میلیون کیلومتر مربع را شامل می شود و تقریبا 39 درصد آنها یعنی 4/17 میلیون کیلومتر مربع جزء مناطق نیمه خشک می باشند . این زمینهای نیمه خشک در مناطقی قرار دارند که اقلیم آنها از سرد معتدل تا حاره ای متفاوت است و شرایط اقلیمی آن نوع محصولات زرلاعی و سیستمهای مختلف مدیریت را مشخص می کند (23 ).
خاکهای مناطق خشک معمولا کم عمق و کم رطوبت بوده و فعالیت میکرو ارگانیسمها در آن پائین است در این گونه خاکها مواد ازته کم بوده و در عوض از مقادیر بالای پتاس برخوردار است . تبخیر در این گون مناطق بال بوده و مقدار محصول رضایت بخش نمی باشد .
زراعت در مناطق نیمه خشک امکان پذیر بوده ولی با استفاده از بارندگی در مناطق واقعا خشک امکانپذیر نیست و حداقل بارندگی تابستانه جهت تولید محصول در مناطق خشک 300 میلیمتر می باشد (23 ).
طبق تعریف آمبرژه مناطقی را نیمه خشک می نامند که بارندگی سالیانه آنها بین 250 الی 450 میلیمتر باشد (30).
درمناطق خشک که میزان بارندگی سالانه کمتر از تبخیر و تعرق است بروز دوره های خشکی در طول سال امری عادی است . حدود یک سوم از اراضی جهان باکمبود باران مواجه اند و نیمی از آن اراضی ( در حدود 12% از کل جهان ) دارای باران سالانه کمتر از 250 میلیمترمی باشد که فقط یک چهارم تبخیر و تعرق بالقوه در این مناطق را تشکیل می دهد (34).
متأسفانه نزولات آسمانی در بیشتر اراضی کشور ما کافی نبوده و اکثر مناطق کشور از نظر شرایط اقلیمی خشک و یا نیمه خشک و متوسط بارندگی آنها حدود 240 میلیمتر در سال می باشد .
شامل 141 صفحه فایل word قابل ویرایش
دانلود تحقیق اثر سلنیوم بر ارتقاء مقاومت به خشکی در دو رقم مختلف گندم (آذر2 و پیشتاز)
