24ص
ایجاد امکان دسترسی مستقیم به خدمات کتابخانه‌ها و بهره‌مندی از خدمات آنها به عنوان روش پیشنهادی برای تکمیل روش «امانت بین کتابخانه‌ها»، حدود پنج سال پیش از سوی مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران پیشنهاد و در قالب «طرح تعمیم خدمات کتابخانه‌های تخصصی به افراد غیر عضو» طی سال‌های77ـ1374 به صورت آزمایشی به مرحله اجرا درآمد.
بر اساس این طرح، افراد زیر پوشش می‌توانستند با ارائه کارت عضویت در طرح، به کتابخانه‌ها مراجعه و از کلیه خدمات آنها در محل استفاده کنند و در صورت نیاز با ارائه کارتی به نام کارت امانت، کتاب مورد نیاز خود را برای مدتی به امانت گیرند.
این طرح با زیر پوشش قرار دادن190 کتابخانه وابسته به 64 دانشگاه و مؤسسه پژوهشی زیر پوشش وزارت فرهنگ و آموزش عالی، که در مجموع دارای212/391/5 جلد کتاب بودند، تمهیداتی را برای دسترسی مستقیم حدود 772/36 دانشجوی تحصیلات تکمیلی و 565/15 عضو هیئت علمی رسمی و رسمی آزمایشی زیر پوشش به این منابع را فراهم آورد که در مجموع، در طول اجرا ی آزمایشی، 020/19 جلد کتاب در سطح 148 کتابخانه، 54 دانشگاه و موسسه پژوهشی موجود در 31 شهر کشور توسط179/7 دانشجوی تحصیلات تکمیلی و 520 عضو هیئت علمی مورد استفاده قرار گرفتند.
این مقاله، به بررسی عملکرد این طرح در طول اجرای آن با توجه به میزان ارتباط دانشگاه‌ها و موسسه‌های پژوهشی زیر پوشش طرح از نظر تبادل کتاب با یکدیگر با در نظر گرفتن پراکندگی آنها در سطح شهرهای کشور، گرایش موضوعی و زبان کتاب‌های مبادله شده،تراکم میزان مبادلات در ماه‌ها، فصل‌ها و سال‌های مختلف و میزان خسارت‌های وارد شده در حین اجرای طرح می‌پردازد.
برای سهولت توصیف و تحلیل داده‌های موجود در گزارش، از جدول و نمودار نیز استفاده شده است.
«تعمیم خدمات مستقیم کتابخانه» راهکاری است که امکان دسترسی مستقیم و بدون واسطه به خدمات و مجموعه‌های کتابخانه‌ها را بدون نیاز به عضویت درکتابخانه‌ها فراهم می‌آورد. این روش که در کنار روش «امانت بین کتابخانه‌ها»، استفاده همزمان از خدمات و مدارک علمی موجود در کتابخانه‌های مختلف را تسهیل و تضمین می‌کند، مستلزم طراحی سیستمی بود که تمهیدات لازم را برای بهره‌مندی مستقیم از تمامی خدمات کتابخانه‌ها، از طریق رویه‌هایی هماهنگ و استاندارد، فراهم آورد. فراهم آوردن امکان دسترسی مستقیم می‌توانست بهره‌وری کتابخانه‌ها را از جنبه‌های زیر افزایش می‌دهد (علیدوستی1375):
1) شعاع خدمات هر کتابخانه تا سطح کل کشور افزایش می‌یابد.
2) مدارک موجود در هر کتابخانه در سطح کشور قابلیت استفاده می‌یابند.
3) محدودیت خدمات کتابخانه‌ها به اعضای خاص از بین می‌رود.
4) بدون صرف هزینه خرید مدارک، منابع کتابخانه‌ها ــ با امکان استفاده همزمان از آنها ــ تقویت و شکاف بین وضعیت استاندارد و وضعیت موجود در کتابخانه‌ها از طریق کاهش نیاز به مجموعه‌های پایه در آنها کم می‌شود.
5) وحدت رویه برای استفاده از خدمات مستقیم کتابخانه‌ها ایجاد می‌شود و سردرگمی مراجعان در دنبال کردن رویه‌های مستقل هر کتابخانه به صورت جداگانه از بین می‌رود.
این روش که در قالب «طرح تعمیم خدمات کتابخانه‌های تخصصی به افراد غیر عضو» (1) در طی سال‌های77ـ1374 با نظارت و مرکزیت مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران (2) به اجرا درآمد، امکان بهره‌گیری مستقیم و همزمان از خدمات‌کتابخانه‌های وابسته به دانشگاه‌ها و موسسه‌های پژوهشی زیر پوشش وزارت فرهنگ و آموزش عالی (3) را برای پاسخگویی به نیازهای اطلاعاتی حدود 52337 دانشجوی تحصیلات تکمیلی و عضو هیئت علمی واجد شرایط عضویت در طرح، فراهم آورد.
براساس این طرح، افراد واجد شرایط پس از عضویت در طرح، با ارائه کارتی به نام کارت عضویت می‌توانستند به کلی ه کتابخانه‌های زیرپوشش مراجعه و از تمامی خدمات آنها ــ که طبق مقررات هر کتابخانه، برای اعضا، در محل ارائه می‌شد ــ استفاده کنند. این کتابخانه برای هر نوبت امانت کتاب، یک برگ آمار (که شامل کد کتابخانه مقصد، تاریخ امانت، عنوان کتاب(های) امانت داده شده بود) دریافت و برای مرکز ارسال می‌کرد.
طرح تعمیم خدمات کتابخانه‌های تخصصی به افراد غیر عضو 25 ص