کاروانسرا ترکیبی است از کاروان (کاربان) به معنی گروهی مسافر که گروهی سفر می کنند؛ و سرای، به معنی خانه و مکان. هردو واژه برگرفته از زبان پهلوی است.
ساده‌تر از همه چنین می‌توان گفت که کاروانسرا ساختمانی است که کاروان را در خود جای می‌دهد و بزرگ‌ترین نوع ساختمانهای اسلامی است. پلان آن معمولاً مربع یا مستطیل شکل است، با یک ورودی برجسته عظیم و بلند، معمولاً ساده و بدون نقش، با دیوارهایی که گاهی اوقات بادگیرهایی در انتهای آن تعبیه شده است. یک دالان با طاق قوسی که مابین ورودی و حیاط داخلی قرار گرفته است، فضای کافی را برای جا دادن حیوانات بارکش فراهم ساخته است. بر روی سکوی برآمده‌ای که در پیرامون این حیاط قرار گرفته است، طاقگان‌هایی واقع شده‌اند که نمای داخلی را مفصل بندی می‌کنند. در پشت آنها حجره‌های کوچکی برای منزل دادن مسافران ساخته شده است. در کاروانسراهای دو طبقه، از حجره‌های پایینی برای انبار کردن کالاها و از حجره‌های بالایی برای منزل دادن مسافران استفاده می‌شد.
پر رونق‌ترین دوره احداث و مرمت کاروانسراها را می‌توان دوره صفویه دانست. در این دوران بود که شاه عباس یکم با توجه به تدبر خود، تصمیم به بازسازی و احیای جاده ابریشم نمود و یکی از الزامات این کار را احیای کاروانسراها می‌دانست. پژوهشگران همین موضوع را یکی از دلایل اشتهار بیشتر کاروانسراها به کاروانسرای شاه عباسی می‌دانند. هر چند که ممکن است آن کاروانسرا بازسازی شده کاروانسراهای پیش از صفویه باشد. از جمله کاروانسراهایی که در دوره صفویه ایجاد شده است، می‌توان کاروانسرای شاه عباسی کرج را نام برد که این کاروانسرا در زمان شاه سلیمان صفوی و بین سالهای ۱۰۷۸ تا ۱۱۰۹ احداث گردیده است.
کاروانسرا
کاروانسرایی را که بیشتر برای نگهداری اسب و چهارپایان استفاده می‌شده است را رباط می‌گفتند ولی کاروانسرا بیشتر مورد استفاده طبقه اعیان و حکومتی تعلق داشته است نوع سومی نیز وجود داشته که به آن سابات می‌گفتند سابات در اصل سایه بان و یا سایه باد بوده است یعنی سایه بانی در مسیر باد، سابات در مسیر راه‌ها برای استراحت چند ساعته و کوتاه مدت و بیشتر برای استراحت در روز ساخته می‌شده و فقط طاق یا ایوانی بوده است بدون در و پناهگاه بعضی از ساباتها دارای آب‌انبار نیز بوده‌اند و بعضی دیگر فاقد آب انبار بوده و تنها سایه بان بوده است. به‌نظر می‌رسد کلمه رباط نیز واژه‌ای فارسی باشد و نه عربی ممکن است رباط عرب شده ره بان یا ره پات باشد. راه بان یا ره پات همچم خانه راه است. آذر پات و آذرپاتگان هم از این ریشه بوده است. چنانچه کلمات عربی رهبان ربان و رهنامج نیز از راه فارسی گرفته شده است. در عربی محلی کلمه کاریان به معنی خانه‌های سرراهی و موقتی نیز از کاروان گرفته شده است. کاروان امروزه یک کلمه بین‌المللی است و در بیشتر زبانها وجود دارد در عربیقیروان و کراوان هم گفته می‌شود.
سرپناه در سفر
نیاز انسان به سرپنـاه و مأمن، نه تنها در سراگاه بلکه در سفر هم از روزگار باستان مورد توجه بوده است. درایران زمین، درگذشته بسیار دورآثار و مظاهری از این گونه بناها و استراحتگاه‌های بین راه دیده می شود که بسیاری از آنها را می توان از نظر شیـوه ساختمانی از شاهکارهای معماری وهنری عصر خود به حساب آورد. احداث کاروانسرا در منطقه سابقه‌ای بسیار طولانی داشته و ساخت آن در جاده های کاروانی به منظور استراحت و سرپنـاه، در ادوار مختـلف بویژه دوره اسلامی، از اهمیـت خاصی برخوردار بوده است.
کاروانسرا در دوره اسلامی
.jpg?uselang=fa)
در این دوره، معماری کاروانسراها از دیدگاه سبک و تنوع نقشه‌ها به اوج شکوفائی رسیده و در مسیر شهرها و روستا، و معابر کوهستانی و نواحی کویری، کاروانسرا و رباطهای برون‌شهری و در مراکز اقتصادی و راسته بازارها، کاروانسرا و رباطهای برون‌شهری با ویژگیهای متفاوت کار بردی احداث شدند. نمونه‌های بسیار زیبا و جالب توجه از معماری این گونه بناها که در سرزمین پهناور ایران از کرانه‌های رود ارس تا سواحل خلیج فارس به یادگار مانده، معـرف ذوق هنری و مهارت معـماران، بنایان و استادکارانی است که در ادوار مختلف وبا توجه به نیازهای گوناگون، باعلاقه فراوان در طریق تحول، تکامل، زیبائی و گسترش کاروانسراها به جان کوشیدند.
باتوجه به این تنوع و زیبائی است که بسیاری از محققان و صاحب نظران هنرمعـماری، کاروانسراهای ایران را مهمتـرین نشانه پیـروزی و موفقیت معمـاری ایران به شمار آورده و استاد کاران ایرانی را در ایجاد این گونه بناها مبتکر و پیشقدم دانسته‌اند. کاروانسراهای ایران، علاوه بر ارزش هنری، از دیدگاه مسایل اجتماعی نیز حایز اهمیت فراوانی بوده و شایسته مطالعـه‌ای گسترده است.
بسا که طی قرون سپری شده، کاروانسراهای درون شهری و برون‌شهری که بارانداز و استراحتگاه کاروانها و کاروانیان اقصی نقاط معمور آن روزگاران به شمار می‌آمده، محل تعاطی و تعامل اندیشه ها و تبادل و تقابل آداب و رسوم اقوام و ملل مختلف بوده، و بی تردید، این تماس و تلاقی انسان‌ها و اندیشه های گوناگون، تأثیـری شگرف بر زندگی مردم این مرز و بوم کهنسال داشته است.
در آغاز به قدرت رسیدن اعراب، کشور رونق بازرگانی خود را از دست دادو راهسازی و ساختمانهای وابسته به آن به دست فراموشی سپرده شد و رباط و کاروانسراها اعتبار پیشین خود را از دست دادند. سلسله‌هایی چون آل بویه، سامانیان و آل زیار بناهای کاروانسرایی عام‌المنفعهٔ متعدد بنا کردند. در زمان به قدرت رسیدن سلجوقیان راه‌های جدید پدید آمد و برای آسایش کاروانیان کاروانسراهایی ساخته شد.
شخصی به نام ابوالحسنی محمد ابن ماه بسیاری از این رباط‌ها را ساخته است. بخصوص در نواحی شرقی ایرانو. مسیر حرکت جادهٔ ابریشم که مهمترین آنها «رباط چاهه» یا «رباط ماهی» خوانده می وشد رباط ماهی در ۶۶ کیلومتری شرق شهر مشهد واقع شده است و به صورت چهار ایوانی بنا گردیده و از مهمترین یادگارهای دوره غزنوی می‌باشد.
از جمله زیباترین کاروانسراهای این دوره رباط شرف در جادهٔ مشهد سرخس با پلان چهار ایوانی و تزئینات بسیار زیبای آجر کاری و کاشیکاری و رباط کریم با پلان چهار ایوانی در جادهٔ شهریار باشد. همچنین رباط غرب در شهر بابک (جادهٔ شیراز- کرمان) که با سنگ و خشت ساخته شده است. کاروانسرای رابط شرف یکی از بناهای کلیدی معماری اسلامی به شمار می‌رود و در معماری ایران نیز جایگاه ویژه‌ای دارد. رعایت دقیق و همه‌جانبهٔ تناسبات و اصول معماری ایرانی در طراحی، ساخت و به کارگیری طرح‌های آجر چینی متنوع و بدیع در نمای ایوان‌ها، تاق‌ها و تاقچه‌ها و گنبدها عناصر هستند که این کاروانسرای شاه را به یک عمارت قصرگونه شبیه می‌کنند.
فهرست مطالب:
مقدمه
تاریخچه
کاروانسرای قلعه خرگوشی
عناصر معماری
ویژگیهای معماری
پلان کاروانسرا
عناصر معماری: تقارن در پلان
عناصر معماری: حیاط مرکزی
عناصر معماری: محوربندی
نورگیری از داخل بنا
فضای چهار ایوانی، مطابق با معماری روز صفویه
استفاده از گنبدهای کوچک برای استاتیک بنا
نیارش
تعبیه حوض در مرکز بنا
تزئینات آجری و چفت و بست های فیلپوش
کاروانسرای قصر بهرام
کاروانسرای عین الرشید
قلعه کاظم آباد
بنای حرمسرا
کاروانسرای شاه عباسی قصر بهرام
کاروانسرای افضل
اهمیت معماری کاروانسرای افضل
شاخصه های معماری کاروانسرای افضل
کاروانسرای مادرشاه
شاخصه های معماری کاروانسرای مادرشاه
سیر تحولات
تاریخچه
ارزشهای معماری
و...
پاورپوینت در مورد معماری کاروانسراها در 73 اسلاید