مقدمه
«و اقیموا وجوهکم عتد کل مسجد و ادعوه مخلصین له الدین» (قرآن کریم)
پیوند حقیقی اسلام با هنر و معماری در یک مرکز مهم تجلی یافته و آن مسجد است. ساختمان مسجد چگونگی دریافت اسلام و مسلمانان را از هنر و زیبایی نشان میدهد، یعنی گزینش زیبایی‌های که در نشان دادن جلال و شکوه خداوند تبارک و تعالی به کار آید و این هنری است اصیل که لایق مکتبی چون اسلام و جامعه‌ای چون جامعه مسلمانان است. بیشترین کاربرد معماری اسلامی در مسجد بوده است.
با توجه به دستورات اسلامی در صدر اسلام، معماری اسلامی ساده و بی‌آلایش و برخاسته از فرهنگ اسلام بود، مساجد آن دوره فضایی ساده و مردمی داشت و اغلب بناهایی مختصر و در حد نیاز بود، ولی گرایش‌های فرهنگی از یک سو و میل و رغبت و ظاهرسازی خلفا و پادشاهان به بناهایی مجلل و عظیم (اغلب در زمان امویان) از سوی دیگر آنها را به سوی معماری تجملاتی سوق داد.
از یک نظر میتوان مسجد را به دو گونه تقسیم کرد:
1. مساجدی که از ابتدا به عنوان مسجد بنا شده‌اند.
2. معابدی که به مسجد تبدیل شده‌اند.
با ورود اسلام اسلام به ایران، ایرانیان نومسلمان، بعضی از نیایشگاه‌ها و معابد نیاکان خود را به مسجد تبدیل کردند و در این امر نه تنها اشکالی ندیدند، بلکه این موضوع به خاطر سهولت دستیابی به مسجد، صرفه‌جویی در نیروی انسانی و استفاده بهینه از فضاها و مصالح باقیمانده معابد و آتشکده‌ها بسیار منطقی به نظر می‌رسید.
یک نمونه از این مساجد، مسجد جامع بروجرد است که در محل آتشکده و با استفاده از مصالح آن بنا شده است که اینک با توکل به الطاف بی‌بدیل پروردگار بی‌همتا، دفتر حیات این بنای کهن را می‌گشاییم.
مشخصات شهرستان بروجرد
شهرستان بروجرد در شمال استان لرستان ، در 48 درجه و 40 دقیقه طول شرقی و 33 درجه و 54 دقیقه عرض شمالی واقع است. وسعت بروجرد در حدود 30 کیلومتر مربع میباشد و جمعیت آن بر اساس سرشماری سال 1375 ، 316014 نفر است که در حدود 217804 نفر در شهر بروجرد ساکن هستند. استاد سعید نفیسی در این مورد مینوسید که کلمه بروجرد در اصل "بروگرد" بوده است. از این گونه آبادیها که در آخر نام کلمه آنها "گرد" آمده است بسیار است که این کلمه معنی ساختن و بنا نهادن را میدهد. کلمه "برو" در اول نام بروجرد نیز از ریشه بروبار به معنی میوه آمده است .پس "بروگرد" به معنی آبادی است که درآن میوه و بروبار بوده است.
شهرستان بروجرد در ناحیه‌أی کوهستانی که ارتفاع معروفترین قلل آن همچون "گرو" به 3627 متر , "اشترانکوه" به 4328 و "سفیدکوه" به بیش از 4000 متر بلندی میرسد، واقع شده است. درجه حرارت این شهر از 38 درجه در تابستان تا 20 درجه زیر صفر در زمستان درتغییر است.ارتفاع بروجرد از سطح دریا 1540متراست. فاصله این شهر از تهران 394 , اهواز 500 , اصفهان 300 و همدان حدود 150 کیلومتر است.
مسجد جامع بروجرد
مسجد جامع که عمدتاً از مساجد مهم شهر است، غالباً در بازار یا در نقطه شروع و یا کنار بدنه اصلی بازار ساخته می‌شود و در جوار مسجد معمولاً بناهای عام‌المنفعه مثل حمام، آب انبار، بیمارستان، میدان و سایر تاسیسات شهری مورد نیاز قرار داشته است. از طرفی چنین مذهبی از عوامل و تعیین کننده کلیه روابط عبادی و سیاسی و اجتماعی بوده است. بنابراین در گذشته که مراسم نمازجمعه برپا می‌شده و هر مسلمانی خود را ملزم به شرکت در آن می‌دانسته، کم‌کم باعث شده در عین اینکه مردم از اطراف و اکناف جهت ادای نمازجمعه هر هفته به شهر می‌آیند و مایحتاج روزمره خود را نیز تهیه و به روستا یا محل زندگی خود ببرند.
از این نظر در کنار مساجد، کم‌کم مراکز اقتصادی شکل گرفته، و بالطبع تاسیسات مورد نیاز دیگر به مروز زمان به آن افزوده شده و بافت معماری شکل می‌گیرد که در اکثر شهرهای قدیم ایران چنین بافت‌هایی وجود دارد و یا وجود داشته است.
در بررسی و مطالعه سابقه تاریخی مسجد جامع مشخص گردید که این بنا در کنار قدیمی‌ترین بافت تاریخی شهر قرار گرفته. در کوی دودانگه و کنار خیلبان جعفری قرار دارد. بنای این مسجد متعلق به قرن سوم است و به نوشته یاقوت حموی و گروهی از مورخان به دستور حمویه بن علی که از طرف خاندان ابی دلف، حاکم بروجرد بود، ساخته شد.
در کتاب دورنمای بروجرد درباره این مسجد آمده است: «در آن روزگار (خلفای عباسی) و آل اجل مردی ادیب به نام احمولته بن علی البروجردی در شهر خود حکمران و وزارت آل اجل را نیز به گردن داشت. ابودلف را به شهر خود دعوت و برای ساختن مسجد جامع اندیشید و به همراه وی کنار آتشکده ویران رفت تا صلاحیت آن را از نزدیک بنگرد. ابودلف پس از دیدن اظهار داشت «هذا المسجد العتیق» اما این تفسیر از دو وجه خارج نیست: یکی اینکه مسجدی بوده که توسط بابک خرم‌دینانی نابود شده است و یا یک آتشکده قدیمی و با استفاده از دیوار جنوبی آن بلکه بنا به تحقیق امروزه با بودن گنبد کنونی صورت مسجد به خود گرفته، آنگاه منبر در آن نهاده و حموله بر آن صعود و خطبه خوانده است.
این همان مسجدی است که ابن خلکان می‌گوید: «و بنی فیه مسجداً». صاحب ترهب القلوب (حمداله مستوفی) گوید: جامع عتیق و حدیث دارد. اما گنبد آن آتشکده بوده، پیش از اسلام بوده. گویند به فرمان هما دختر بهمن ساخته شده و بودن آتشکده در این شهر پیشینه شهرت او را ثابت میکند، چون پارسیان در شهرهای مهم آتشده داشته‌اند.
در زمان شاه عباس به علت اینکه شاه عباس از ورود قزلباش به شهر جلوگیری نمود و مردم نیز خواروبار قشون را تامین کنند، به همین علت سنگ نوشته و یادبروی بر بالای درب غربی مسجد نصب گردید، بدین منظور:
«فرمان همایون اشرف اقدس ابوالظفر شاه عباس بهادرشرف نفاذ یافت: آنگه چون ممالک محروسه از نزول مرفه الحالند، شفقت و مرحمت شاهانه نیز درباره رفع نزول بروجرد از لوازم شمرده به تاریخ یک هزار و بیست و دو هجری».
در سال هزار و شصت و نه (دوران شاه عباس ثانی) مردی به نام درویش یار محمد بخار به خرج خود و به دست خود، منبری در نه پله و در کمال ظرافت و استحکام برای مسجد ساخت و اشعاری بر بدنه راست آن در وصف منبر و تاریخ ثبت است. بیت آخر اینگونه است:
از پی تاریخ چنین خبری گفت خرد «منبر اخلاص دان»
از شعر به حروف ابجد تاریخ ساخت آن را سال 1068ه.ق می‌داند.
سلطان محمد نمی دری از برای ورود به طاق بزرگ ساخت و از این در، در ادای وقت نماز استفاده می‌شده، در سال هزار و دویست و نه (نقی خان رازانی بروجردی) به حکم فتحعلی شاه حاکم آن دیار شد. آنگاه ایوان و گلدسته مسجد جامع را بنیاد و بر طاق بزرگ آن در روزگار مامون و معتصم ساخته شده بود، پیوست کرد.
در این روزگار است که حاجی سلیمان کاشی در شمال صحن مسجد جامع، شبستان عریض و طویلی را احداث کرد. مراحل ساخت مسجد بنا به نظر میراث فرهنگی به 9 دوره تقسیم می‌شود. اما دوره‌های متفاوت بنا را به اسناد و مدارک یافت شده و نوشته‌های متون قدیمی به 9 دوره تقسیم میکنند. اما دوره‌های متفاوت بنا را به اسناد و مدارک یافت شده و نوشته‌های متون قدیمی میتوان به شرح زیر بیان نمود:
1. دوره اول مسجد تا قبل از آل بویه که از نوع مساجد ستون‌دار قرون اولیه اسلام میباشد؛
2. دور آل بویه که همزمان استفاده شدن گنبد منفرد در خارج از محدوده مسجد وقت بود. همانند مسجد اصفهان و اضافه شدن گنبدهای نظام‌الملک و تاج‌الملک؛
3. دوره سلجوقیان که این دوره خود به چند دوره متفاوت تقسیم می‌شود؛
4. دوره فترت یا تخریب بنا (مقارن با قرن هشتم)؛
5. دوره ایلخانان یا دوران بازسازی مجدد شهر؛
6. دوره گورکانیان که در این زمان بخش عمده‌ای به بنا اضافه کرده و تقریباً تغییر یافته است؛
7. دوره صفویه که مشتمل بر قرون دهم و یازدهم می‌گردد؛
8. دوره زندیه و قاجاریه که تغییراتی اساسی از نظر فرم ساختمان در مسجد ایجاد گردیده است؛
9. دوره معاصر (پنجاه سال اخیر).
این بنا یکی از شاخص‌ترین بناهای اسلامی است و سابقه حاکم‌نشینی بودن بروجرد در دوره اسلام حداقل معادل با قدمت مسجد جامع یعنی متجاوز از هزار سال میباشد. از طرفی با عنایت به سوابق تاریخی منطقه و با درنظر گرفتن شرایط احدداث شهرها در طول تاریخ، شهری با این عظمت نمی‌تواند بدون سابقه قبلی به از اسلام احداث شده باشد، بلکه بطور یقین و قطع سابقه‌ای طولانی در ادوار قبل از اسلام هم داشته است که در این زمینه نیاز به مطالعه بیشتر و گسترده‌تر میباشد تا به طور قطع و یقین در این مورد اظهار نظر نمود.
مساحت کل بنا حدود 3300 مترمربع و زیربنای آن 2000 مترمربع است.
قدمت و پیشینه تارخی مسجد :
مسجد جامع بروجرد را میتوان از نظر قدمت، باز سازی و تعمیرات به چند دوره تقسیم کرد :
الف:دوره قبل از اسلام:
به عقیده جمعیاز باستان شناسان این مسجد قبل از اسلام آتشکده بوده است و پس از تشرف ایرانیان به دین مبین اسلام آتشکده را ویران نموده و با مصالح آن مسجد را بنا نموده اند، به احتمال خیلی زیاد طاق وسطی ( گنبد خانه ) آتشکده بوده وزیر زمین آن محل افروختن آتش بوده است.
ب: دوره های بعد از ورود اسلام:
دوره ای که بسیاری از مورخین و مولفین از ان نام برده اند و می نویسند : بروجرد شهری است که حموله بن علی درآن منبری به پا داشته وی ابودلف راب ه شهر خود دعوت میکند و به همراه هم از مسجد بازدید میکنند. اودلف پس از بازدید از مسجد می گوید: « هذا مسجد العتیق » با توجه بااینکه مرگ ابودلف تاریخ 226-225 هـ.ق است پس مسجد بودن آن قبل از این تاریخ مسجل می شود.
2- دوره آل بو یه:
با توجه به اینکه سکه های پیداشده از این دوره ( سکه طلا سال 360 هـ. ق) که مربوط به منصور بن نوح ساسانی است و نشانه های به دست آمده درتعمیرات مسجد و نوع تزئینات ستونچه ای و وجود تزئینات آجری دیواری مشخص می شود که مسجد در این دوره هم بازسازی و تعمیر شده است.
3- دوره سلجوقیان:
در قسمت جنوبی در قسمت فوقانی محراب گنبد خانه، کتیبه ای به خط کوفی گلدار وجود دارد که از آجر تراشیده شده است و متن آن چنین است :
"بسم الله اللهم اغفر عامر هذالبقه الصدر العجل مجدالدین جمال الاسلام عزالملک ابوالعر محمد بن طاهر سعید اطاالله بقائه»
با توجه به اینکه دوران صدرات «عزالملک» چهارمین وزیر سلطان سمعود سلجوقی طی سالهای اولیه قرن ششم هجری بوده است در می یابیم که دراین دوره گنبد مورد بازسازی و تعمیر قرار گرفته است و در این ارتفاع اولیه گنبد تاکف مسجد حدود 25 متر بوده است.
فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد
تعداد صفحات این مقاله 46 صفحه
پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید
دانلود مقاله مسجد جامع بجنورد